आदि कवि भानुभक्त आचार्यको छोटो परिचय–
वि.सं १८७१ असार २९ गते धनञ्जय र धर्मावतीदेवीको पुत्रको रूपमा चूादी
रम्घामा भानुभक्त आचार्यको जन्म भएको थियो। भानुभक्त श्रीकृष्ण आचार्यका नाति
र धनञ्जय आचार्यका पुत्र भएकाले उनको अध्ययनको थालनी आÇनै घरमा आÇनै
बाजेबाट भएको थियो। उनका बाजे जब काशीबास जानु भयो, भानुभक्त पनि बाजेको
साथमा काशी गएका थिए। यस अवसरमा ५/६ वर्ष भानुभक्त बनारसमा बस्ने अवसर
पाए र त्यहाा उनको अध्ययन राम्रो भयो। उनको साहित्यतिर र धर्मतिरको प्रभाव पनि
उनकै बाजे श्रीकृष्ण आचार्यको परेको थियो। मोतीराम भट्टले भनुभक्तलाई १९४८मा
आदिकविको रूपमा लेख्नु भयो तर १९९७ सालमा युद्धशमशेरले यसलाई मान्यता दिए
पछि भानुभक्त आदिकविको रूपमा प्रचलित हुनुभये। भानुभक्तका कृतिहरू– एकदेव
उपाध्यायले यस रामायणमा आदिकवि भानुभक्त आचार्यको सङ्क्षिप्त जीवनीमा प्रकाश
पार्नु भए बमोजिम उनको प्रथम पद्य आÇनै जन्मपत्रिकाको वर्णन भएको शिखरिणी छन्दमा
बनाइएको दश हरफ नै हुन् भन्ने छ। उनले वि.सं १८९८ सालसम्ममा बालकाण्ड
रामायण तयार पारेका थिए भनिन्छ। उनका बाबु पाल्पा मालमा खरदार थिए। खर्दार
पदमा रहादा हिसाब कितावमा फरक परेकोले बाबुको मृत्यु पछि भानुभक्तलाई १९०६
सालतिर हिसाव फस्र्योट गर्ने अड्डाले समात्यो र पााच महिनासम्म नजरबन्दमा राख्यो
तर नरेन्द्रराज प्रसाईद्वारा लेखेको एक लेखमा (कैलाश राष्ट्रिय साहित्यिक विविध पत्रिका
(२०७० को पृष्ठ ६३ मा) भानुभक्तले ३७ वर्षको उमेरमा सरकारी जागिर पाएको
र हाकिमले दुई वर्षमा नै जागिर खोसेको, रकम हिनामिनाको अभियोगमा कुमारी
चोकमा थुनेको भनिएको छ। वास्तवमा भानुभक्त थुनुवामा पर्नको कारण बाबुको नभै
आÇनै कारणले भएको पुष्टि हुन्छ। यस अवसरमा उनले रामायणका अयोध्या, अरण्य,
किष्किन्धा र सुन्दरकाण्डको रचना गरेका थिए। नजरबन्दबाट निस्के पछि उनले
युद्धकाण्ड र उत्तरकाण्ड लेखेका थिए। यसरी उनले १९१० सालतिर सम्पूर्ण रामायणको
रचना गरिसकेका थिए। उनका कृतिहरूमा रामायण, बधूशिक्षा, भक्तमाला, प्रश्नोत्तरी,
रामगीताको साथै केही फुटकर कविताहरू पनि हामीले अध्ययन गर्न पाएका छौं,
जो अति गहन भावनामा र सरल भाषामा लेखिएका छन्। नेपाल राज्यको एकीकरण
पृथ्वीनारायण शाहले गरेका थिए र सन् १७६८ मा नेपाल खाल्टोभित्रका देशहरू जितेर
पृथ्वी नारायण शाहले नेपाली भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषामा प्रयोगमा ल्याए
रजस्थल ।।
भने नेपाली समाजलाई भाषागत रूपमा एकबद्ध गर्ने काम भानुभक्त आचार्यले गरेका
थिए। भानुभक्तभन्दा अघि पनि केही कविहरूले नेपाली भाषामा लेख्ने काम गरेका
थिए तर अध्यात्म रामायण (सम्पूर्ण राम कथा) प्रदान गर्ने काम भने भानुभक्तबाटै
भएको थियो। आज भानुभक्तलाई आदिकवि भनेकोमा पनि चर्चा उपचर्चा उठेका छन्
तापनि भानुभक्तले आÇनो कृतिलाई नेपालीमय बनाएकै हुन् र नेपालीको रगतको बूाद
बूादमा आÇनो भावनालाई घोलेकै हुन्। उनको यो सम्लग्नतालाई कसैले जे भने तापनि
नेपाली मुटुको धड्कनबाट आदिकवि भानुभक्तलाई अलग्याउन सकिदैन। त्यसो हुादा,
नेपाली भाषामा भानुभक्तको योगदान ठूलो थियो र आज नेपाली भाषा समस्त नेपालीको
जनजिब्रो भएको छ। जहाा नेपाली पुगेका छन् त्यहाासम्म यो भाषा मौलाउादै गएको छ।
अत: यस्ता मुटुका धडकन वि.सं. १९२५ मा भौतिक शरीरलाई त्याग्दै हामीबाट भौतिक
सम्पर्क हुनबाट सदाका लागि अलगिन पुग्नु भयो। उहााका अमरकृतिहरूमा रामयणलाई
यहाा प्रस्तुत गर्ने अनुमति चाहान्छु।
भानुभक्तीय रामायणको सङ्क्षिप्त परिचय–जय नेपाल प्रकाशनबाट प्रकाशित,
बाबू सोमनाथजीले सम्पादन गरेको संस्करण २०४६ लाई मैले अध्ययन गर्ने मौका पाएा।
यो अङ्क २०४५ सालमा प्रकाशन भएको थियो। यसमा सातकाण्ड रामायण र कवि
शिखरनाथद्वारा लिखित पुराणबमोजिम शुद्ध रामस्वमेध–काण्डको कथा लेखिएको आठौं
काण्ड छ। तर मैले यहाा सातकाण्ड रामायणमात्रको सङ्क्षेपीकरण गरेको छु। यसको
मूल्य भा रू ८०/– राखिएको छ।
रामायण महात्म्य
रामायणको सुरूवात महात्म्यबाट हुन्छ। पहिला दुई पङ्तिलाई यहाा हेर्यौं–
एक् दिन् नारद सत्यलोक् पुगिगया लोक्को गरूा हित् भनि
ब्रÞमा ताहिं थिया पर्या चरणमा खूशी गराया पनि
यी शब्दद्वारा थालनी गरिएको रामायणमा ब्रÞमासाग नारदले कलियुगमा मान्छे
दुराचारी, पापाचारी, अरूको निन्दा गर्ने, परस्त्रीमा रत हुने, हिंसामा लाग्ने, देहलाई
आत्मा मान्ने, नास्तिक, पशु समान, पत्नीलाई ईश्वर र मातापितालाई शत्रुवत व्यवहार
गर्ने, ब्राह्मण भै वेद बेचीरहने, जातीय धर्म क्षेत्रीयहरूमा नरहने, शुद्रहरूले ब्राह्मण
सरिका काम गर्ने, यस्तो अवस्थाका मानिसलाई कसरी उद्धार गर्न सकिएला भन्ने धारणा
राख्दा ब्रÞमाजीले रामायणको अध्ययनले सब पाप हरण गर्न सक्छ भन्ने जवाफ दिनु
भयो। रामायाणको अध्ययन र राम नवमीमा रामको नाम लिएर उपवास गर्ने, तुलापुरूष
दान गर्ने रामगीताको अध्ययन गर्दा पनि विष्णु पुरीमा पुग्ने धारणा राख्नु भयो।
रामायण बालकाण्ड
कैलाशमा शिवजीको काखमा वीराजमान पार्वतीले महादेवसाग आÇना धारणा
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
राख्दै भन्नु भयो सीतालाई रावणले हर्यो, राममा ठूलो विपत आई पर्यो, ईश्वरमा शोक
हुादैन, अज्ञान हुादैन तर राममा यस्तो देखियो, यो अवस्थामा रामलाई कसरी ईश्वर मान्ने
? पार्वतीका यस्ता वचन सुनेपछि शिवले पार्वतीसाग भन्नु हुन्छ– ‘मानवमा तत्वज्ञान
नभएर रामलाई मानिस ठान्दछन् तर राम चौध भुवनका पति हुन् र भगवान हुन्।’
रावणले गरेको कुकृत्यले गर्दा पृथ्विलाई भार भयो। यसरी पृथ्वीलाई भार हुादा, ब्रÞमादि
देवताहरू क्षारसमुद्रमा गएर विष्णुको आराधना गरे साथै मानिसबाट ता मर्नेछस् भन्ने
ब्रÞमाको वरदान पाएकोले हजुर (विष्णु ले मानिस अवतार लिएर रावणलाई मारेर
हाम्रो उद्धार गर्नु होस् भन्ने देवताको आग्रहमा विष्णुले जनकपुरमा जनक राजाकी
पुत्रीको रूपमा लक्ष्मीले जन्म लिनेछन् र आफू स्वयम् भगवान अयोध्यामा दशरथको
पुत्रको रूपमा जन्म लिएर देवताको इच्छ्या पूर्ति गरिदिने कुरा देवतालाई बताएर
विष्णु अन्तध्र्यान हुनुभयो। यसरी देवतालाई भगवान विष्णुले भने पछि ब्रÞमाले इन्द्रादि
देवताहरूलाई, पृथ्वीमा गएर बानरको रूपमा जन्म लिन भन्नुभयो। रघुवंशमा प्रभुले
जन्म लिएर विश्वामित्रलाई गुरूको रूपमा स्थापना गरेर, गौतमपत्नीको पापनाश गर्नु
भयो। धनुलाई, भााचेर, सीतालाई विवाह गर्नु भयो। वीर परशुृरामको घमण्डलाई तोड्नु
भयो। अयोध्यामा बसी १४ वर्ष वनबासमा पसी, पृथ्वीको भार हरण गर्नुभयो। आत्मा
र परमात्मालाई बुझ्दा मुक्ति मिल्ने कुरा जो शिवजीले पावर्तीलाई तत्वज्ञान बुझाउनु
भएको थियो, हनुमानलाई पनि सीताले तत्वज्ञान दिदै भन्नु भएको थियो कि राम ब्रÞम
हुन् र म शक्ति हुा।
रामको जन्म र बाललीला:– राजा दशरथका पुत्रहरू थिएनन्। वशिष्ठ ऋषिले
दशरथ राजालाई शान्तका पति शृङ्ग्य ऋषिलाई डाकेर एउटा यज्ञ गर्यो भने चार
भाइ छोरा जन्मने छन् भन्ने कुरा बताउनु भयो। दशरथ राजाले पनि वशिष्ठको कुरा
बमोजिम यज्ञ गर्नु भयो। अग्निले पायसको थाली दशरथ राजालाई दिनु भयो। दशरथ
राजाले त्यो पायसलाई कौशल्या र कैकयीलाई दिनु भयो। यसै बीचमा सुमित्रा आइपुगेर
पायसको भागको खोजी गर्दा कौशल्या र कैकयीले पायस झिकेर दिए पछि तीनवटै रानी
गर्भिणी भए। कौशल्याले रामलाई जन्म दिनु भयो र चतुर्भुजरूप प्रभूको दर्शन पनि
पाउनु भयो। यसरी कैकेयीतिर भरत, सुमित्रातिर लक्ष्मण र शत्रुघ्न जुम्ल्याहा पुत्रले जन्म
लिए। यी चारै भाइको नामकरण वशिष्ठ ऋषिले गर्नु भयो। यी बालकको क्रियाकलाप
पायसको वितरण अनुसार हुन थाल्यो। राम र लक्ष्मणको क्रियाकलाप एकातिर देखिन्थ्यो
भने भरत र शत्रुघ्नको एकातिर ।
विश्वामित्रले राम लक्ष्मणलाई माग्नु:– एक दिन विश्वामित्र दशरथसाग
राम र लक्ष्मणलाई माग्न आउनु भयो। मरिच र सुवाहुलाई मार्नको लागि लिएर जानु
भयो। विश्वामित्रले लिएर जाादा बाटोमा भोक तिर्खा नलाग्ने मन्त्र सिकाइ दिनु भयो।
रजस्थल ।।
बाटोमा ताडकालाई छातीमा तीर हानेर मारिदिनु भयो र तरीका आश्राममा गएर एक
रात बिताउनु भयो। अर्को दिन सिद्ध आश्राममा गएर बस्नु भयो। यहाा जब ऋषिहरूले
होम गर्न थाल्दछन् त्यतिवेला मरिच र सुवाहु आएर यज्ञ विध्वंश गर्न थाल्दा रामले
मरिचलाई बाण हानेर जलाधिका तीरमा पुर्याई दिनु हुन्छ र सुवाहुलाई अग्निबाण हानेर
जलाई दिनु हुन्छ। यसरी यी दुई राक्षसलाई मारे पछि गौतमकी पत्नी अहिल्यालाई इन्द्रले
गौतमको भेषमा आएर सतीत्व हरण गरिदिएका थिए। गौतमले यो कृत्य थाहा पाएर
इन्द्रलाई शरीर भरी हजार योनि होउन् भन्ने श्राप दिएका थिए। अहिल्यालाई शिला
भएर रहनु भन्ने श्राप दिनु भएको थियो। रामचन्द्रको पाऊ लागे पछि उद्धार हुने पनि
भनिएकोले रामको कृपाबाट अहिल्याको उद्धार भयो।
रामको जनकपुर यात्रा:– राम, लक्ष्मण र विश्वामित्र जनकपुरको यात्रामा
लाग्नु भयो। जनक राजाकी पुत्री सीतासाग विवाह गर्ने मानिसले शिवजीको धनुलाई
उचाल्नु पर्ने सर्त राखिएको थियो। धनु उचाल्न कसैले सकेका थिएनन्। रामलाई त्यो
धनु उचाल्न लगाइयो। ५००० जनाले धनुष बोकेर ल्याइदिए र रामले त्यो सहजै
उचालेर तााजो चढाउादा भााचिएर दुई टुक्रा भएर पृथ्वीमा खस्यो। यसरी रामको विवाह
सीतासाग, लक्ष्मणको विवाह उर्मिला, श्रृतकीर्तिको विवाह भरतसाग भयो भने माण्डवीलाई
शत्रुध्नले विवाह गरे। जनक राजाले पनि सयकोटी दौलत, रथहरू, घोडाहरू सय लाख,
छ सय मस्त हात्ती, एक लाख पैदल लस्कर दिंदै सीतालाई सासू ससुरालाई सेवा गर्ने र
पतिव्रता नारी भै रहने अर्ति दिंदै बिदाइ गरेका थिए। विवाहपछि अयोध्या जानको लागि
जब फौज अघि बढ्छ, परशुराम आउाछन् र रामलाई लल्कार्दछन्। भन्छन्– ‘पुरानु
धनुषलाई त भााचिस लौ यो धनुष उठा भने पछि राम पनि क्रोधित हुादै धनु खोसेर कहाा
हान्ने हो बाण भन यदि ठाउा पाइन भने तेरा खुट्टा भााचिदिन्छु भन्दा परशुरामले आÇनो
तपस्या गर्दाका कुराहरू सम्झे र रामका शरणमा परे रामले पनि आशीर्वाद दिएर
महेन्द्र गिरिमा परशुराम गए भने रामको विवाहका जन्तीहरू अयोध्यातिर लागे। यसरी
रामायणको बालकाण्ड सकिन्छ।
रामायणको अयोध्याकाण्ड:– राम–सीता एकान्तमा भएको अवसर पारी,
नारद आउनु हुन्छ। यता दशरथ रामको राज्याभिषेकको तयारीमा लाग्नु हुन्छ। उता
नारदजी आएर रामलाई राज्यलोभमा नफसी पृथ्वीको सारा भार निर्मूल पार्नुपर्ने
कुराहरूको स्मरण गराउनु हुन्छ। राम राज्यलोभमा नफसेर भोलि नै त्यस तर्फ लाग्ने
कुरा नारदजीलाई बताउनु हुन्छ। नारदजी रामलाई तीन फन्का लगाएर फर्कनुहुन्छ।
वशिष्ठ ऋषिले सबै गुÞय कुरा जान्दा जान्दै पनि रामलाई राज्याभिषेकको तयारीमा
लाग्न भन्नु हुन्छ। यो सबै चाल मन्थराले पाउाछिन् र कैकेयीलाई दशरथसाग वरमाग्नको
लागि प्रेरित गर्दछिन्। कैकेयीले पनि अनेक बाहना गरेर दशरथसाग रामलाई १४ वर्ष
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
वनबास र भरतलाई राजगद्दीको वरदान माग्दछिन्। दशरथले वरदान दिंदै आाफू मुर्छा
पर्दछन्। कैकेयीले रामसाग पनि यी कुरा राख्दछिन्।
रामको वन यात्रा:– कैकेयी जब वरमाग्न सफल भए पछि रामले वनजान आमा
तथा घरपरिवारसाग बिदा लिएर वन प्रस्थान गर्न राम, सीता र लक्ष्मण दशरथसाग
बिदा माग्न जान्छन्। कैकेयीले पुराना वस्त्र सहित बिदा गर्दछिन्। लक्ष्मण र सीतामात्र
नभएर अयोध्याका सारा जनता पनि रामको पछि लाग्दछन्। यति वेला वामदेव ऋषिले
सबै प्रजाहरूलाई ‘राम भगवान हुन्, सारा पृथ्वीको भार हरण गर्नको लागि वन जान
लागेको हुादा रामको पछि लाग्न हुादैन’ भनी सम्झाएर घरतिर फर्काइदिनुहुन्छ। वन
प्रस्थानको पहिलो दिन रामको बास वृक्षको तल हुन्छ, दोस्रंो दिन गङ्गा किनारमा
शिंशापाको वृक्षतल बास हुन्छ। यतिवेला गुÞयजी फलफूल लिएर आउनु हुन्छ, रामले
बरको जराबाट दुध निकालेर जटामा घसेर, मुकुटसरि बााधेर, जलपान गरेर, कुशको
शयनमा सुत्नु हुन्छ। लक्ष्मण र गुÞयले रखवारी गर्दै सुख दु:खका कुराहरू चल्दछन्।
लक्ष्मणले मानिसले कर्मको फल चाख्नै पर्छ यदि यो नबुझेर कसैले दु:ख दिन्छ भनिन्छ
भने त्यो कुबुद्धि हुन जान्छ। यसो गर्दा धर्मको पनि नाश हुन्छ भन्नु भयो –
धीरा भै रहनू विपत्ति सहनू कस्तै परून् तापनि
कैलै मोहविषे नपर्नु जनले मिथ्या छ संसार् भनी
उज्यालो भयो, गङ्गा तरेर, मृग मारेर पकवान बनाएर खाएर, त्यस रात रामको
बास त्यही भयो। चौथो रात भरद्वाजको आश्रममा पुग्नु भयो। पााचौ दिन ऋषिकुमार
लिएर यमुना नदी तरी राम चित्रकूटतिर लाग्नु भयो। वाल्मीकि (पहिला यी व्याधा थिए,
सप्तऋषिको निर्मल कृपाले, रामनाम उल्टा जपेर ऋषि बन्न पुगेका थिए) का आश्रममा
पुर्याइ ऋषिकुमार फर्कनु भयो। रामलाई वाल्मीकिले गङ्गाका र चित्रकूट पर्वतको
बीचमा बस्न आग्रह गरे।
दशरथको मृत्यु:– दशरथलाई ऋषिको सराप परेको थियो। यो ऋषिको
सरापमा रामको वियोगमा दशरथको मृत्यु भयो। दशरथको मृत शरीर तेलमा राखी
भरतजीलाई बोलाइयो। भरतले बाबुको मृत्युमा ठूलो दु:ख मान्नु भयो र कृयाकर्म गर्नु
भयो। दशरथको मृत्यृको खबर वशिष्ठ ऋषिले रामलाई दिनु भयो र रामले गङ्गा
किनारमा गएर तिलाञ्जली दिएर पिण्डदान गर्नु भयो। भरत दु:खित हुादै कृयाकर्म सकेर
रामलाई फर्काउन वनमा गएर रामसाग फर्कन आग्रह गर्दै राम झ् फर्कनु पर्छ नत्र म
मृत्युवरण गर्दछु भन्न थाले पछि वशिष्ठ गुरूले राम पृथ्वीको भार हरण गर्नको लागि
स्वयम् भगवान मानवरूप लिएर यस पृथ्वीमा आएकोले रावणलाई मारेरमात्र अयोध्या
फकर्ने भनी सम्झाए पछि भरतले एकजोर खराऊ लिएर अयोध्यातिर फर्केर राजकाज
चलाउन थाल्नु हुन्छ। राम भने अत्रि मुनिको आश्रमतिर लाग्नु हुन्छ। अत्रि मुनिको
रजस्थल ।।
आश्रममा राम पुगे पछि सीताले अत्रिकी पत्नी वृद्धा अनुसूयालाई दर्शन दिनु हुन्छ।
अनुसूयाले जोर जोर कुण्डल, सारी र अङ्गराग चढाएर सीतालाई आशिष् दिनु भयो।
त्यहीं ऋषि दम्पतिले खानाको व्यवस्था गरे। यओध्याकाण्ड यहीा समाप्त हुन्छ।
रामायण अरण्यकाण्ड :–
यहाा रामचन्द्रले अत्रि ऋषिसाग जानको लागि बिदा माग्दै अगुवाको लागि ऋषिसाग
आग्रह गर्नु हुन्छ। ऋषिले पनि केही टाढासम्म जाादै शिष्यहरूलाई खटाए। एककोस
हिाडे पछि एउटा नदी तर्नु पर्ने थियो। त्यो नदी नाउबाट तरेर राम अघि, सीता माझ
र लक्ष्मण पछि लागेर घनघोर जङ्गलतिर प्रवेश गर्दा करिब छ कोस हिाडेपछि एउटा
सुन्दर तलाऊ देखियो। त्यो तलाऊमा पानी पिउन लाग्दा जो पहिला जन्ममा बिद्याधर
थियो श्रापले गर्दा राक्षस भएको थियो । हातहतियार र सीतालाई छाडेर जाने या
लडाइा गर्ने भने पछि रामले त्यो राक्षसलाई राक्षस योनिबाट बध गरी बिद्याधरको
रूपमा स्वर्ग पठाइदिनु भयो। यसरी बिद्याधरको उद्धार गरे पछि श्रीरामचन्द्र भगवान
शरभङ्ग ऋषिकोमा गएर दर्शन दिनु भयो। श्रीरामचन्द्र भगवान शरभङ्ग ऋषिकोमा
गए पछि शरभङ्गले रामको दर्शन गरी आÇनो देह त्याग गरिदिए। यहाा धेरै ऋृषिसाग
रामको भेट हुन्छ। ऋषिहरूले पनि आफूलाई राक्षसले दिएको कष्टलाई भन्न थाले र
बाटोमा हिाड्दा रामले खप्परहरू पनि देख्नु भयो। केही वर्ष रामको बसाइ पनि यही
ठाउामा हुनगयो। यहाा बस्दा श्रीरामले सुतीक्ष्णलाई दर्शन दिएर देह छुटे पछि मुक्ति
मिल्ने छ भन्दै अगस्ति ऋषिलाई भेट्न जाादा अग्निजिÞवा (अगस्तिका भाइ) लाई भेटेर
एक रात त्यहीा बसी दोस्रो दिन अगस्तिजीकहाा गएर भेट गर्नु भयो। अगस्तिजीले पनि
रामलाई इन्द्रजीले लिएका सुन्दर तलबार, धनु, बाण र ठोक्रा रामलाई दिनु भयो। यसरी
नै रामभक्त सुतीक्ष्णलाई रामले दर्शन दिनु, अघि बढदा बाटोमा वृद्ध जटायुसाग भेट
हुनु, राक्षस ठानी मार्न तयार हुादा जटायुले आÇनो विन्तिभाव प्रकट गरे पछि नमारी
पञ्चवटीमा राम पुग्नु भयो।
पञ्चवटीमा गए पछि, रामलाई लक्ष्मणले कसलाई ज्ञान र कसलाई विज्ञान भनिन्छ
भन्ने सोधनी गर्दा रामले भन्नु हुन्छ:–
यै ज्ञान् कहिन्छ सुन यहि कहिन्छ विज्ञान्
यो रीत् गरीकन बस्या हुादि छुट्छ अज्ञान्
रामले ज्ञानतत्वको लक्ष्मणजीलाई जानकारी गराउनु हुन्छ। यसै बखत शूर्पणखा
आएर रामलाई पति भज्छु भन्न थाली। रामले सीता साथमा छिन् त्यसो हुादा मलाई पति
भज्नुभन्दा लक्ष्मणलाई पति भज्नको लागि जाऊ भने पछि ऊ लक्ष्मणसाग जान्छे। लक्ष्मण
रामको दास भएकोले लक्ष्मणलाई नभै रामलाई नै पति भज्नु राम्रो भने पछि पुन: ऊ
रिसाएर सीतालाई खान खोज्दा रामले भार हर्ने वीज रोपण गर्नको लागि लक्ष्मणलाई
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
नाक कान काटिदिने आदेश दिनु हुन्छ र लक्ष्मणले नाक कान काटिदिनु हुन्छ। नाक
कान काटिए पछि शूर्पणखा त्रिशिर, दूषण र खरकहाा गएर यी सबै विस्तार गर्छे। रामले
पनि अब लडाईा हुन्छ भन्दै लक्ष्मणजीलाई सीतालाई लिएर गुफामा बस्ने आज्ञा दिनु
हुन्छ र चौध हजार फौजसाग आफू लड्न तयारीमा बस्नु हुन्छ। शूर्पणखाको कुरा सुने
पछि त्रिशिर, दूषण र खर रामसाग लडाइा गर्न आउाछन्। रामले तीनै भाइलाई मारे पछि
शूर्पणखा रावण कहाा जान्छे र सीता राम्री छन् तिनलाई हरण गर्न छल गर्नुपर्छ भन्छे।
बहिनीको यो खबर सुने पछि रावण मरिच कहाा गएर सुनको मृग हुनु पर्छ भन्यो।
मारीचले रावणलाई कुलको नाश हुन्छ, सीता हरण गर्न हुादैन भने पछि पनि रावणले
मानेन। मारीचले सुनको मृग भएर नगए मारिदिन्छु भने पछि रावणबाट मर्नु भन्दा
रामबाट मर्नु राम्रो भनी मारीच सुनको मृग बनेर रामको अघि जाने भयो। यतिवेला
रामले सीतालाई अग्निमा छिपाएर राख्ने र छाया सीतासाग बस्ने काम गर्नुभयो। सुनको
रूप धारण गरेको मारीचलाई रामले मारिदिए। मारीच मर्दा हे भाइ लक्ष्मण भनेर
मारीच करायो। मारीचको आवाज सीताले सुने पछि, लक्ष्मणलाई रामसाग जान भन्दा
लक्ष्मणले सीतालाई सुनको मृग रामले मारिसकेको हुादा जान नपर्ने कुरा जनाउादा
उल्टै सीता रिसाएर मलाई भज्ने विचार छ कि के भन्ने अपशब्द बोले पछि लक्ष्मण
राम भएतिर जान्छन्। लक्ष्मण रामतिर लागे पछि रावण आएर सीतालाई, रामलाई
छाडी अब मलाई पति भज भन्दै नछोई जमिन खोस्रेर उठाई रथमा हालेर अपहरण
गरेर लिएर जाादै थियो यतिवेला बाटोमा जटायुले देखेर रथलाई टुक्रा टुक्रा पार्न थाले
पछि रावणले जटायुको पंखेटा काटेर खसालिदिन्छ। सीतालाई रावणले लङ्कामा लगेर
अशोक बाटिकामा मातृवत् व्यवहार गरेर राख्न थाल्यो। सीतालाई लङ्कातिर लान
लाग्दा ऋष्यमूक गिरिको माथि पुगे पछि सीताले लगाएका गहनाको पोको बनाएर
खसाली दिनु हुन्छ र यो पोको सुग्रीवले फेला पार्दछन्।
रामले मरिचलाई मारेर कुटीमा फर्कन्छन् त सीतालाई देख्न पाउनुहुन्न र शोक
गर्दै हिड्न थाल्नुहुन्छ। जटायुलाई देखेर खाएको शङ्का गर्नु हुन्छ। जटायुले सारा
वृतान्त सुनाए पछि जटायु मर्छ। जटायु मरे पछि रामले दाहसंस्कार गरेर क्रिया गरेर
मांसपिण्ड दिनु भयो। राम वन–वन बीच घुम्न थाल्नु भयो। यसरी जब राम अघि
बढी रहेका वेला छातीमा मुख भएको चारचार कोससम्म पुग्ने दीर्घबाहु भएको राक्षस
फेला पर्यो र रामले यसका दुवै हात काटेर खसालि दिनुभयो। दुवै बीच वार्तालाप हुादा
रामको नाम सुने पछि आÇनो वृतान्त (अष्टवक्र ऋषिले, श्राप दिएर ऊ अप्सराबाट
राक्षस भएको बतायो। शिर इन्द्रले हरे तर शिर नभएर पनि बााचेकोमा इन्द्रलाई दया
आयो र छातीमा नै मुख दिए। रामबाटै मुक्ति हुने हुादा मुक्तिको लागि राममा विन्ति
चढायो। प्रभूले पोलेर खाक पारी दिनु भयो। यस पछि रामको भेट शवरीसाग हुन्छ।
रजस्थल ।।
शवरी अधम जातकी भए पनि रामबाट तरिन्। रामले यतिवेला सीताको बारेमा पनि
सोधनी गर्दा शवरीले सीता लङ्कामा भएको र पम्पा भन्ने तलाउको नजिक ऋषमूक
पर्वतका टाकुरामा सुग्रीव बस्छन्। बालिलाई मातङ्गजीको त्यस ठाउामा जान नहुने श्राप
परेकोले उनी त्यहाा सुरक्षित छन्। हजुरले सुग्रीवसाग मित्यारी लगाएर सीतालाई प्राप्त
गर्न सकिन्छ भन्दै शवरीले देहत्याग गरिन्।
रामायण किष्किन्धा काण्ड
यसकाण्डमा राम र सुग्रीवको भेट हुन्छ । राम र सुग्रीवले मितेरी लगाउाछन्।
सुग्रीवले सीताले खसालेका गहना टक्क्य्राउाछन् । रावणलाई मारेर सीतालाई फर्काउने
काम गरौंला भनेर सुग्रीवले रामलाई भन्नु भयो। हनुमानले पनि अग्नि साक्षी राखेर
सीता फर्काउने प्रण गरे। यहाा सुग्रीवजीले रामलाई आÇनो कथा सुनाउन थाल्नु भयो।
मयपुत्र मायावीले बालिलाई आÇनो गुफामा लगी थुने पछि गुफाबाट रगत बगेको
सुग्रीवले देख्नु भयो। मायावीले बालिलाई मारेको ठान्नु भयो। यसरी मरेको ठाने पछि,
सुग्रीवले गुफाको मुखमा ठूलो ढुङ्गा राखी राज्यमा फर्केर राजा बनेर राजकाज चलाउन
थाल्नु भयो। तर बालि पछि फर्केर आयो। रिसाएर सुग्रीवकी पत्नीलाई भोग गर्न थाल्यो।
यस ठाउामा दुन्दुभि नामको राक्षस आएर बालिलाई दु:ख दिन थाल्यो, दुन्दुभिलाई बालिले
समातेर टाउको निमोठी हातमा लिंदा रगतका छिटा ऋषिको आश्रम वरिपरि पुगे भने
टाउको फाल्दा चार कोस पर पुग्यो र रगतका छिटालाई देखेर ऋषिले बालिलाई ता यहाा
आए तेरो पनि शरीर टुक्रिएर खसोस् भन्ने सराप दिएको कुरा सुग्रीवले रामलाई बताए।
सुग्रीवले दुन्दुभिको त्यो शरीर अझैतक पर्वत समान छ र त्यसलाई Çयााक्न सकेमा मात्र
बालि मार्न सक्नु हुने छ भन्ने विश्वास लिने छु भन्दा रामले त्यो शरीरलाई पाउका
अङ्गुलीले Çयााक्दा चालीस कोससम्म पुग्यो। यति गर्दा पनि सुग्रीवलाई रामले बालि
मार्न सक्छन् भन्ने विश्वास लागेन र उसले भन्यो बालिले त यी तालका सबै वृक्षहरू
गनी हल्लाएर पातैसमेत खसाली दिन्छ, त्यसो हुादा हजुरले एक बाण हानेर यी तालवृक्ष
सबैमा छिद्र बनाई बक्सेमा म विश्वस्त हुने थिएा भने पछि रामले एक बाण झिकेर हान्दा
सात ताल भेदन गरेर बाण फर्केर आयो। यसरी सुग्रीवले रामको बलको परीक्षण गरे
पछि, रामले सुग्रीवलाई बालिलाई लड्ने हााक दिनुहोस् भनेपछि दुवै भाइमा लडाईा हुन
थाल्यो तर बालि र सुग्रीवको अनुहार एउटै किसिमको भएकोले रामले बाण हान्न सक्नु
भएन। सुग्रीवले रगत छाद्दै गयो। सुग्रीवले फूल माला पहिरेर पुन: बालिलाई लड्ने
हााक दिंदा ताराले बालिलाई लडाइा नलड्ने र सुग्रीवलाई राज्य चलाउन दिने भन्दा,
बालिले मानेन। पुन: बालि र सुग्रीवको लडाइा हुन थाले पछि रामले रूखलाई छेदन गर्दै
बाण हान्दा बालिका छातीमा बज्रीन गयो। बालि मुर्छा परेर ढल्यो। यसमा बालिले पनि
मर्ने वेलामा लुकेर मारिएकोमा रामसाग यो अधर्म युद्ध भयो भन्न थाल्यो:–
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
चोरी मारिलिंदा न यस् हुन गयो मासू न खानू भयो
धर्मात्मा तिमि पापि नै हुन गयौ ज्यान् व्यर्थ मेरो गयो
बालिले रावणलाई मैल यहीें ल्याइदिने थिएा भन्दा रामले पनि बालिलाई बुहारी
हरेको पापले गर्दा ता मरेको होस्, यो युद्ध धर्मसङ्गत छ भन्नु भयो। बालिले छातीमा
लागेको बाणलाई झिकेर सहज मृत्युको चाहना राखे पछि रामले बाण झिकिदिनु हुन्छ
र बालिको सहज मृत्यु हुन्छ। बालि मरेको खबर ताराले पाउाछिन्। रामसाग आएर
विलाप गर्न थाल्छिन्। आफूलाई पनि मार्ने आग्रह गर्दछिन्। रामले, जीवलाई पति मान्ने
हो भने जीव कहिल्यै मर्दैन र देहलाई पति ठानेमा देह यहीं छ साथै संसार झुटो हो भन्दै
तारालाई सम्झाउनु भयो। सुग्रीवलाई दाजुको क्रियाकर्म गरेर राज्य सञ्चालन गर्नको
लागि भन्नु भयो। राम प्रवर्षण गिरिको शिखरमा चढेर सुन्दर गुफामा वर्षाकालसम्म
त्यहीा बस्ने र वर्षापछि सीताको खोजीमा लाग्ने कुराहरू सुग्रीवसाग राख्नु भयो। प्रवर्षण
गिरिको नजिक सुन्दर ताल र फलफूलले सजिएको वन थियो। त्यहीा बसोबास गर्दै प्रभूले
लक्ष्मणलाई पूजाविधि बताउनु भयो।
सुग्रीवलाई हनुमानले सीताको खोज खबरको लागि सम्झाउनु हुन्छ। यसरी
हनुमानले सीताको खोजीको लागि कुरा राखे पछि सुग्रीवले दश हजार फौज खटाउनु
हुन्छ। दक्षिणमा हनुमान सहितका वीरहरू सीताको खोजीमा जान्छन्। हनुमानलाई
रामले औंठी समेत दिएर पठाउनु हुन्छ। हनुमान लगायतका वीरहरू दक्षिणमा जाादा
विन्धागिरिमा एउटा राक्षस भेटिन्छ। त्यसलाई हनुमानले मुडकी कस्छन् र अर्को वनतिर
अघि बढ्छन्। तीर्खा लागेर पानी खोज्दै एउटा गुफामा हनुमान पुग्छन्। त्यहाा सुन्दर
तलाऊ फलफूल, घरहरूमा हीरा जवाहर समेत देखिन्छन् तर मानिसहरू भने एक
पनि देखिदैनन्। ध्यान गर्न लागेकी एउटी स्वयंप्रभालाई देख्छन्। उनले पनि हनुमानलाई
देख्छिन् र सोधनी गर्छिन्। हनुमानले पानीको खोजीमा आएको कुरा बताएपछि पानी,
फलफूल खाने र जाने तर उनी भने म रामको शरणमा जान्छु भन्न थालिन्। स्वयंप्रभा
(गन्धर्व–कन्या) ले आफू हेमा (विश्वकर्मकी पुत्री) की सखी भएको, हेमाले रामावतारमा
रावणले सीता हरण गर्दा बानरहरू आउने छन्, त्यति वेलासम्म तिमी यहीं बस र
रघुनाथको पूजा गर भनेर सखी गइन्। अब तिमीहरूलाई क्षणभरमा रस्तामा पुर्याइ
दिने र आफू रामको शरणमा जाने भनी उनले हनुमान लगायतका वीरहरूलाई
रस्तामा पुर्याइन् र रामको शरणमा गईन्। रामबाट बद्रीमा गएर मेरो ध्यान गरेपछि
परम्धाम पाउने वचन पाई उनी बद्रीतिर लाग्दै संसारबाट मुक्ति पाइन्। बानरहरू समुद्र
किनारको महेन्द्रपर्वतमा पुग्दछन् र धेरै चिन्तित हुन्छन्। सम्पाती गिद्ध वनबाट निस्केर
आहारा पाइयो अब पेट भरिने भयो भन्ने कुराहरू बानरले सुनेर डराए पनि। जटायु
रामको प्यारो थियो र संसारबाट तर्यो तर हामी भने यसको आहारा हुने भयौं भन्दा
रजस्थल ।।
सम्पत्तीले सुन्यो र भन्यो ‘बानर हो तिमीहरू नडराऊ तिमीहरूले जटायुका कुरा गर्यौ
तीता मेरो दाइ भएकाले सबै कुरा बताऊ र मलाई समुद्रमा लैजाऊ मैले स्नान अञ्जली
दान गर्दछु र सीताका सबै खबर बताइ दिउाला’ भनेपछि यी वीरहरूले सम्पतीलाई समुद्र
किनारबाट उठाएर पुन: त्यही ठाउामा ल्याइदिए। सम्पातीले सीता लङ्कामा शिशापाको
रूखमुनि भेटिनु, जो वीर चारसय कोस कुद्न सक्छ, त्यो सीता भएको ठाउामा पुग्छ
भन्दै सम्पातीले आफू र जटायुको विगतको यथार्थता सुनाउन थाल्छ। सम्पातीले भन्छ
कि ऊ र जटायु दुई भाइ थिए। को कति बलियो भनी सूर्य बिम्ब छुन जाादा मेरो पंख
डढ्यो तर जटायुले पंख बचाए र हामी विन्धगिरिमा मूर्छा परेम्। चन्द्रमा मुनिसाग भेट
भयो उनले रावणले सीता हरेर लाला त्यति वेला सीताको खोजीमा वानरहरू आउलान्
र तिम्रो पंख पलाउला भनेका थिए। मेरा पंख पलाए म उडो ल अब तिमीहरूमा जो
वीर छ लङ्काको लागि कुद’ भनेपछि अङ्गद र श्रीजाम्बबानले हनुमानको स्तुति गरेर,
सीता भेटन लङ्का जाने तर एक्लै रावणसाग नलड्ने भनेर हनुमानलाई लङ्का पठाइयो।
रामायण सुन्दर काण्ड
यसकाण्डमा हनुमान सीतालाई भेट गर्न लङ्का प्रस्थान गर्छन्। जब हनुमान
लङ्का जान आकाश मार्ग हुादै कुद्छन् तब इन्द्रले हनुमानको शक्ति दााज्न सुरसालाई
पठाउनु हुन्छ। सुरसाले हनुमानको अगाडि आएर म तिमीलाई खान्छु भनी खडा हुादा
हनुमानले म तिम्रो मुखमा पस्दिन जब म सीता भेट्छु र रामलाई सन्देश दिन्छु तब म
तिम्रो मुखमा पसुाला भन्नु भयो। सुरसाले मुखमा पसेर निक्लेर जाउन त भन्दा हनुमानले
चारकोसको शरीर बनाए। यो देखे पछि सुरसाले बीस कोसको मुख बनाइन् , हनुमानले
चालीस कोसको मुख बनाए पछि सुरसाले, असी कोसको मुख बनाइन्, हनुमानले छ बीस
कोसको शरीर बनाउादा सुरसाले दुईसय कोसको मुख बनाए पछि हनुमान अतिसूक्ष्मरूप
बनाएर मुखमा पसेर निस्के र जाने आज्ञा मागे। सुरसाले मैनाक पर्वत हुादै जाने सुझाव
दिएर स्वर्गतिर लागिन्। हनुमान अघि बढ्दा मैनाकले फलफूल खाने अनुरोध गरे
तर हनुमानले रामको काम सकेर मात्र फलफूल खाने भनेर छोएर मात्र अघि बढे।
सिंहिका राक्षसी जलमा बसेर छाया पक्डेर खान्ती जब हनुमानको गति बन्द हुन गयो।
यसरी कस्ले गति बन्द गर्यो भनी हेर्दा ंिसंहिकालाई देखेर दुई लात दिएर मारी हनुमान
लङ्काको तीरमा पुगे। दिनभर त्यहीा बसेर रातमा जब जान थाल्नु भयो लंकेनीले
हनुमानलाई एकचोट हानिन्। हनुमानले पनि रगत छाद्ने गरी हाने। यसरी हनुमान
भन्ने जाने पछि लंकिनी सारमा चलिन्। लंकेनीलाई ब्रÞमाजीले रावणले जब सीता हरेर
लिएर आउने छ, सीता खोज्न एक वीर आउने छ, त्यो वीरलाई तिमीले लात मारे पछि
वाममुडकीले हान्दा रगत छाद्दै ढल्ने छौ रावणको आयु त्यतिसम्म हुने छ, भन्नु भएको
कुरा लंकेनीले स्मरण गरी। लंकेनीले भनी अशोकका वनमा शिंशापाको बोटको तल
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
सीताजी हुनुहुन्छ। जब हनुमान लङ्का पुग्दछन् यति वेला जानकीको वाम नजर र हात
समेत फुर्यो, रावणको वाम हात र वाम नजर फुर्यो तर रघुनाथको भने दायाा अङ्ग
फुर्यो। हनुमान रावणका चोटाकोठा चहार्दै अशोकका वनमा पुग्दछन्। शिंशापाको रूख
मनि राक्षसीको घेरामा सीतालाई देख्दछन्। यतिवेला रावणले सपना देख्दछ र सीतालाई
आएर दुर्वाच्य बोल्दछ र पति भज भन्दछ। यति वेला सीताले राम लक्ष्मण नभएका
वेला हरण गरिस् यही नै तेरो मृत्युको कारण बन्ने छ। सीताका यी वचन सुनेपछि
रावणले दुई महिनाभित्र कित मेरो शयनमा या काटेर भुटुवा बनाएर मेरा पेटमा भन्दै
दरबारतिर लाग्यो। राक्षसीहरूले सीतालाई कसैले फकाउने कसैले धम्क्याउने गर्न थाले।
यतिवेला सीताले राक्षसीको हातबाट मर्नुभन्दा आÇनै चुल्ठाको पासो लगाएर मर्न जाति
भन्दा हनुमानले रघुकुलको वर्णनदेखि रघुनाथले सीता खोज्न पठाएको र सम्पातिको र
लंकेनीको कुरा बताए पछि सीता र हनुमानको संवाद हुन्छ। हनुमानले सीतालाई औंठी
दिन्छन्। सीताजीले पनि रामलाई मनपर्ने मणिदिएर चित्रकूटमा काग बााचेको सन्देश
पठाउनु हुन्छ। हनुमानले सीतासाग फलफूल खाने आदेश मागेर, फलफूल खाादै बगैंचा
नाश गर्दै चौकीलाई नाश गरिदिएर हवेली समेत नाश गरिदिन्छन्। यो देखेर एकलाख
लश्कर लड्न आए ती पनि हनुमानले मारी दिए। यस पछि पााच सेनापतिहरू सेनाको
साथमा हनुमानसाग लड्न आए ती पनि हनुमानले मारिदए। एक पछि अर्को गर्दै यन्त्रीका
सात छोराहरू भारी लस्कर लिएर लड्न आए ती पनि हनुमानले मारिदिए। रावणले
आÇनो कान्छो छोरा अक्षय कुमारलाई लड्न पठायो। हनुमानले अक्षयकुमारलाई पनि
मारिदिए। अब त रावण आफौ लड्न जान थाल्यो। इन्द्रजीतले रावणलाई रोकेर आफू
लड्न अघि सर्यो। इन्द्रजीतले ब्रÞमपासलाई प्रयोग गर्यो र हनुमान बााधिएर रावणको
नजिक पुग्नु भयो र संवाद गर्न थाल्नु भयो। पुलस्त्य ऋषिको नाति भएको नाताले नीच
मति छाडेर रामको शरणमा गएमा राम्रो हुने सुझाव दिनु भयो तर रावणले राम सहित
सबैलाई मारिदिने धारणा राख्यो र हनुमानलाई काटेर टुक्रा पारीदिने कुरा बताएर
काट्ने तयारीमा लाग्दा विभीषणले दूतलाई मार्न नहुने र निशानी राखेर पठाउन राम्रो
हुने कुरा राख्दा रावणले पुच्छरमा आगो लगाएर शहर घुमाइ पठाउने आदेश दियो।
हनुमानको पुच्छरमा आगो लगाएर शहर घुमाउादा हनुमानले सूक्ष्मरूप लिएर सारा
लङ्काका घरघरमा पसेर जलाई दिनु भयो र सीतासाग बिदा लिएर रामको साथमा पुगेर
सारा वृतान्त बताउनु भयो।
रामायण युद्धकाण्ड
यस काण्डमा जब हनुमान फर्केर आउाछन् र रामसाग सबै बेलीबिस्तार लगाउाछन्
तब राम, सुग्रीव लङ्का जान समुद्र किनारमा पुग्दछन्। रावण पनि हनुमानको यो
वीर काम पछि अघि कसरी जाने भन्ने चिन्तामा रहन्छ। कुम्भकर्णले सीता हरण गर्नु
रजस्थल ।।
उचित थिएन भनेर रावणलाई भन्दछ। विभीषणले पनि रामसाग नलडी सीता फिर्ता
गर्ने कुरा राख्दछन् तर रावणले विभीषणलाई पनि शत्रु ठान्यो र भाइलाई प्राणदान दिएा
भनेर छाडिदियो। विभीषणले पनि दाजु पितृतुल्य हुन्छन् भन्दै म रामको शरणमा जान्छु
भन्दै पााच मन्त्रीसहित रामको शरणमा जान्छन्। रावणसेना रामसाग लड्नको लागि
चारैतिर फैलिए। विभीषण रामको नजिक जाादा रावणको भाइ भएको हुादा शङ्काको
दृष्टिले हेरिन्छ तर विभीषणले सबै वृतान्त बताएपछि रामले शरण दिनु भयो। यता
रावणले शुक दुतसाग सुग्रीव नाताले मीतभाइ भएकोले सेना फिर्ता लानको लागि सन्देश
पठाउाछ। शुक सन्देश लिएर रामको नजिक जान्छ। शुकलाई बाादरले हान्न थाल्दा
रामले रोक्नुहुन्छ। शुक उफ्रेर आकाशमा पुग्दछ र सुग्रीवसाग उत्तर माग्छ । सुग्रीवले
पनि बालि सरह रावणको गति हुनेछ भन्ने उत्तर दिन्छन्। रामले यसलाई पक्रेर केही
दिन राख भन्ने आदेश दिए पछि शुक बन्धनमा पर्दछ। तर रामको फौजको वर्णन
भने यो भन्दा अघि आएको शार्दूलले रावण समक्ष विस्तार गरिसकेको थियो र रावण
चिन्तामा परेको थियो।
रामले समुद्रलाई बोलाउादा समुद्र समयमा नआउनु राम रिसाएर बाण हान्न लाग्दा
रामको शरणमा आउनु र रामले यो बाण त्यसै फर्कदैन भन्दा समुद्रले दु्रमकल्पमा अहिर
पापी छन् तिनै पापीको नाश गरियोस् भने पछि बाण गएर पापीहरूको नाश गरी फर्केर
आयो। विश्वकर्माका छोरा नलले सेतु बनाएर सागर तर्न सकिने भनेर समुद्र अलप
भए। पुल निर्माणस्थलमा रामले शिवजीको मूर्तिको स्थापना गर्नु भयो र काशीबाट जल
मगाएर नुहाएर रामेश्वर नामकरण गरियो।
पुल बनाउन थालियो पहिलो दिन ५६ कोस, दोस्रो दिन असी कोस, तेस्रो दिन ८४
कोस, चौथो दिन ८८ कोस, र पााचौदिनमा ९२ कोस बनाएर पुलको निर्माण सकियो।
पुल निर्माण भए पछि राम हनुमानमा, लक्ष्मण अङ्गदमा चढेर अग्लो शिखरमा पुगेर
लङ्काको अवलोकन गर्नुभयो। शुकलाई, तालाई मार्न रामचन्द्र आउादै हुनुहुन्छ भन्ने
सन्देश लिएर जा भनी छाडियो। यो शुक बास्तवमा ब्राÞमण थियो। एक दिन शुकले
अगस्ति ऋषिलाई खान बोलाएका थिए। अगस्ति ऋषि स्नान सन्ध्या गरेर मात्र खाने भनी
स्नान गर्न गए। यसै बखत वज्रदन्त राक्षसले अगस्तिको रूप धारण गरेर मासु खाने
इच्छ्या राख्यो र खाने वेलामा शुककी पत्नी बनेर मानिसको मासु पनि मिसिदियो।
अगस्तिले शुकलाई राक्षस भएस् भनेर श्राप दिए पछि शुक राक्षस भएर रावणसाग बस्न
थाल्यो। रामको दर्शन पाए पछि पुन: ऋषि हुने भन्ने श्राप पनि पूरा भयो। शुक रामले
जान भने पछि रावणसाग गएर सारा वृतान्त बतायो र रामले मार्छु भनेका छन् भन्दै
सीतालाई लिएर रामको शरणमा पर्न आग्रह पनि गर्यो। रावण शुकसाग रिसायो र भन्यो
अघिको कारणले ता बचिस् तर अरू भए मारिदिने थिएा भन्दै रावण साह्रै रिसायो। शुक
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
पुन: ब्राÞमण भएर आÇनो वृतिमा लाग्यो। माल्यवानले रावणलाई सीता फिर्ता गरेर
रामको शरणमा पर भन्दा पनि रावण मानेन र राम पनि मानिसै हुन् यिनीसाग लड्नै
पर्छ भनी अटालीमा बसेर लड्नको लागि आदेश दियो। रावणसैन्य र रामसैन्य बीच
ठूलो लडाइा भयो। रावणका ठूला ठूला वीरहरू मरे। यस पछि रावणले इन्द्रजीतलाई
लङ्काको रक्षा गर्न भनी खटायो। इन्द्रजीतले ठूलो लडाइा लड्यो। विभीषणलाई देखेर
इन्द्रजीत जाइ लाग्यो। लक्ष्मणले त्यसलाई रोक्नु भयो तर मुर्छा पर्नु भयो। लक्ष्मणलाई
उठाउन रावण गयो तर उठाउन सकेन। हनुमानले रावणलाई हान्दा रगत छाद्दै
ढल्यो र हनुमानले लक्ष्मणलाई उठाएर रामसमक्ष ल्याउनु भयो। रामले रावणका सारा
सेखी झारिदिनु भयो र आज घर जा भोलि लडौंला भन्नु भयो र घर पठाइदिनु भयो।
हनुमान लक्ष्मणको लागि औषधि लिनको लागि जान थाल्नु भयो। यसबखत राति रावण
कालनेमि कहाा गयो र हनुमानलाई रोक्न लगायो तर कालनेमिले भने रामसाग नलड्ने
बरू सीतालाई फिर्ता गरेर शरणमा जाने भन्दा रावणले कालनेमिलाई मार्ने धम्की दियो।
कालनेमिले पनि हनुमानलाई रोक्ने प्रयास गर्यो। उसले आश्रममा बसेर चेलाहरू राखेर
हनुमानलाई ठग्ने प्रयास गर्यो। हनुमान त्यहाा पानी खानको लागि जानु भएको र पानी
माग्दा थोरै भएकोले हनुमानले यति पानीले नहुने भएकोले तलाऊ नै देखाई दिन भने
पछि तलाउमा गएर पानी पिउन थाल्दा एक मकरीले आक्रमण गर्न आई। हनुमानले मुख
च्याति दिनु भयो। मकरी स्वर्गकी धन्यमाली अप्सरा थिई, ब्राÞमणको सराप परेर मकरी
भएकी थिई। मकरीले छद्म रूप धारी कालनेमिको यथार्थता हनुमानलाई बताइ दिई र
त्यसलाई मारेर औषधि लिएर जाने भनी। हनुमानले त्यसलाई मुड्कीले हानेर मारिदिनु
भयो हनुमानले औषधि खोजी गरी द्रोणाचल पर्वत नै हातमा उचालेर राम भएका ठाउामा
आए। दोषणले उपचार गरे पछि लक्ष्मण व्युाझे। अबता रावणलाई रामको हातबाट
मरिन्छ कि भन्ने जस्तो लाग्यो। रावणले सोच्यो वीर राजा अरण्य सूर्यकुलमा एउटा
महात्मा थिए। मोरो विरोधले गर्दा उनले श्राप दिएका थिए। त्यही श्रापको कारणले
त्यस कुलमा रामले जन्म लिए र आज मलाई मार्दछन् भन्दै कुम्भकर्णलाई उठाउन
लाग्यो र सबै वीरहरू मरेको कुरा सुनाउन लाग्यो। यी कुरा सुनी कुम्भकर्णले पनि
राम भगवान हुन्, उनलाई जित्न सकिदैन। त्यसो हुादा सीतालाई फिर्ता दिएर रामको
शरणमा जाउा। एक दिन नारदको मुखबाट पनि रामबाट तिमीहरूको मृत्यु हुन्छ भन्ने
कुरा पनि सुनेको छु। यी कुरा सुने पछि रावण खुबै रिसायो र भन्यो भनेको मान्ने हो
भने जा लड, सुत्नुको मतलव हो भने जा सुत। रावणका यस्ता वचन सुनेपछि कुम्भकर्ण
लड्न थाल्यो। बानरका फौजलाई मुखमा हाल्दै निल्दै गर्न थाल्यो। विभीषणले रावणले
निकालेर आफू रामको शरणमा गएको कुरा कुम्भकर्णलाई बताए। कुम्भकर्णले पनि
विभीषणलाई रामको साथमा नै जाऊ, नारदले पनि तिम्रो भक्ति भावका बारेमा मलाई
रजस्थल ।।
भनेका थिए, भन्यो। विभीषण युद्ध मैदानबाट टाढा आए। कुम्भकर्णले धेरै फौज विनाश
गरेपछि रामले कुम्भकर्णका दुवै हात काटेर खसाली दिए। हात पाऊ काटे पछि पनि
रामचन्द्रलाई निल्छु भनेर आयो। रामचन्द्रले मुख बाणले भरिदिनु भयो र शरीर काटिए
पछि गएर शहरको मुख थुनी दियो भने शरीरको गीड समुद्रमा पुग्यो। यति वेला नारद
आएर भोलि लक्ष्मणबाट इन्द्रजीतको र पर्सी रामबाट रावण मारिन्छ भन्दै ब्रÞमलोक
फर्कनु भयो। यता कुम्भकर्ण मरे पछि इन्द्रजीतले रावणलाई निकुम्थिला स्थलमा गएर
होमन गरी अग्निबाट प्राप्त अस्त्रशस्त्रबाट सबैलाई मारिदिन्छु भन्दै सान्त्वना दिन्छ।
इन्द्रजीत जब होमनमा गयो यो कुरा विभीषणलाई थाहा लाग्यो। विभीषणलाई यो थाहा
लागे पछि रामलाई गएर सुनाउनु भयो र यो यज्ञ शिद्ध हुन गयो भने इन्द्रजीतलाई मार्न
कठिन हुने र इन्द्रजीतलाई त्यस व्यक्तिले मात्र मार्न सक्ने जो बाह्र वर्ष नखाई नसुती
बसेको छ भन्ने सन्देश रामलाई सुनाए। यो सुने पछि रामले लक्ष्मणलाई इन्द्रजीतसाग
लड्न जान भन्नु भयो। जब लक्ष्मण लड्नको लागि इन्द्रजीत भएको ठाउामा गएर
आक्रमण गरे इन्द्रजीतले होमन गर्ने कामलाई छाडेर लक्ष्मणसाग लड्न गयो। लक्ष्मणलाई
सात शर, हनुमानलाई दश शर र विभीषणलाई सय शरले आक्रमण गर्यो। लक्ष्मणले
पनि बाण हान्नु भयो र त्यो बाणले कवच काटिदियो। इन्द्रजीतले पनि हजार शर
हानेर लक्ष्मणको कवच टुक्रा–टुक्रा पारिदियो। लक्ष्मणले पनि दशरथको र रामको नाम
जपेर इन्द्रास्त्र भएको धनुकााण हानेर इन्द्रजीतको टाउको खसाली दिनुभयो। लक्ष्मणले
खसालेको शरीर रामको अघि पुग्यो र हात सुलोचना (इन्द्रजीतकी पत्नी) को अघि
गएर पछारियो। शिवजीबाट वरदान प्राप्त मेरो स्वामीको मृत्यु कसरी भयो भन्दा ती
काटिएको हातले रामका भाइले हात काटेको तिम्रो नजिक पुग्यो र टाउको रामको
पाउमा पुग्यो भनी लेखिदियो। सुलोचनाले आÇनो पहिरेका गहना ब्राÞमणलाई दान
दिएर, पतिको हात साथमा लिएर, डोली चढेर रावणको दरबारमा गएर, रावणलाई
मृतहातले लेखेका कुरा सबै बताउाछिन् र तपाइाले रामलाई जित्न नसक्ने भन्दै सतीजाने
कुरा राख्दछिन्। मन्दोदरी (सुलोचनाकी सासूलाई सुलोचनाले सबै कुरा बताउाछिन् र
सतीजाने कुरा राख्दछिन्। मन्दोदरीले रामसाग गएर टाउको मागेर ल्याई सती जाने
आज्ञा दिन्छिन्। सुलोचना अब डोलीमै चढेर रामको शरणमा गइन्। सुलोचनालाई देखेर
विभीषणले रामलाई यी बासुकी नागकी छोरी, रावणकी बुहारी र इन्द्रजीतकी पत्नी हुन्
यिनको इच्छ्या पूर्ति गरिदिनको लागि राममा प्रर्थना गर्दछन्। रामले सुलोचनालाई के
इच्छ्या छ भन भने पछि सुलोचनाले पतिको शिर माग्दछिन्। रामले पति नै चाहे पनि
दिन तयार भएको कुरा बताउादा सुलोचनाले क्षणभङ्गुर शरीर मागेर के गर्ने पतिले
प्रभूमा अर्पण गरेको शिरमात्र पाए हुन्छ भनिन्। समरमा भएका सारा कुरा पनि यी
हातले लेखेको पनि रामसमक्ष बताउाछिन्। सुग्रीवले यो कुरा सुने पछि, हातले सबै लेख्यो
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
भने यो टाउको पनि हाासोस् भन्दा सतीले टाउकोलाई हाास्ने आग्रह गर्दछिन् र टाउको
खित्का छोडी छोडी हाास्दछ। सतिले रामसाग समर केही समयको लागि रोक्ने आग्रह
गर्दै, विभीषणलाई पुलस्त्य ऋषिकुलका दीपक हौ, लङ्काको राज्य मिलोस् भन्दै आशिष्
दिइन्। जवाफमा विभीषणले कर्मको फल भोग्नु पर्छ भन्ने धारणा राखे। सतीले आÇनो
पतिको शिर शरीर लिएर मन्दोदरी भएको ठाउामा पुगिन् र रामसाग भएका सबै कुरा
बताइन्। सती र मन्दोदरी रावण भएको ठाउामा गए। रावणसाग बिदा मागेर, समुद्रको
किनारमा पुगेर, चन्दनको समिधा राखेर, शास्त्र विधानले पूजा गरेर, स्वामीको शिर
च्यापेर चितामा चढिन्। सतीले मन्दोदरीलाई र रावणलाई अग्नि दिन आग्रह गरिन् तर
रावणले क्रोधपूर्ण भएर संसार मतलवी छ , जीव हटेर रहेको शरीरको कुनै मतलव
छैन, अहिले सतीमा अग्नि दिन जाादा ऋषिहरू हाासछन् म जान्न भन्छ। मन्त्रीले तपाइाले
सीताहरण गर्नु, घरघरका सुन्दरीमा गरिएको मन्परी, सखाप भएको लङ्का, मरेका ती
वीरहरूलाई छाडेर म वीर हूा भनेर के हुन्छ ? सतीको चितामा अग्नि दिनु पर्छ भने पछि
रावण अग्नि दिन गयो र विरहको(वेदनाको आासु खसाल्दै चितामा आगो लगाइदियो।
पुष्प विमान आएर सती र इन्द्रजीतलाई परमपदमा पुर्याइदियो।
नारन्तक बध
रावणको एक पुत्र बाबुको मूल परेको हुादा, गुरूले त्यसलाई सागरमा बगाइ दिने
वचन बमोजिम यस्ता मूल परेका लङ्का भरिका दशहजार बालकहरूलाई रावणले
बगाउने आदेश दियो। यी बालकहरू समुद्रमा भएको बरको वृक्षको जराहरूमा अल्झेर
ती जराहरूबाट आउने सेतो रस(दूध)चुसेर बााचेका थिए। आठ वर्षको उमेरसम्म यही
बरको जरामा यिनीहरू बसोबास गरे। नारान्तक यी सबै बालकहरूमा बलियो थियो।
उसले दशहजार सङ्गति लिएर पूर्व दिशातिर लाग्यो। चारसय कोस पार गरे पछि
एउटा टापुमा पुग्यो र कुटीमा शुक्रचार्यलाई भेट्यो। शुक्रचार्यले यो बलवान बालकको
नाम नारान्तक राखिदिएर मन्त्र पनि दिए। यसले मन्त्र पाए पछि शङ्करको तपस्या
गर्यो। ब्रÞमाजी खुसी भएर वर माग भन्दा नारन्तकले अमर वर पाऊा अमर वर
पनि कस्तो भने अस्त्रैबाट, शस्त्रहरूले, खड्ग, खुाडा, वज्र, दैत्य, राक्षसबाट, रिपूबाट
काल समेतबाट मर्न नपरोस् भन्ने माग्दछ र ब्रÞमाले सबै वर दिन तयार हुनु भयो र
दधिबलसाग भने नलड्नु, लडेऊ भने माखोसरि मार्ने छ भन्नु भयो। अरू बालखसाग
गएर पनि वर माग्न भन्नुभयो र ती बालकहरूले सबै रिपूहरूलाई जितूा भनेर वर मागे
ब्रÞमाजीले पनि कपिभालू छाडी सबै जीवलाई जिते भनी दिनुभयो नारन्तकले वर अधुरो
भयो भनेर पुन: शिवजीको तपस्या गर्न थाल्यो। शिवजी नारान्तकको तपस्याबाट खुसी
भए पछि वर माग भन्दा उसले यो वनमा छिपी बस्नको लागि एउटा पुर पाउा, त्यहाा
कुनै आधार नरहोस्, कुनै वैरीले देख्न नसकोस्। यही वर माग्दछु भन्यो। शिवजीले पनि
रजस्थल ।।
तथास्तु भनी दिनु भयो र गगनमा एउटा पुर तयार भयो। यो सुन्दर नगरमा नारान्तकले
राज्य गर्न थाल्यो। अचानक दधिबल बेÞखाल राज्यमा पुग्यो। राक्षसका सङ्मा गुरू
कहाा पढ्न जान थाल्यो। एक दिन गुरूले दधिबललाई तैंले गुरूभाइ मार्नेछस् भन्दा ऊ
साह्रै रिसायो अनि यस्ता गुरूसाग पढ्दिन भन्दै हिाड्यो। दधिबल जाादै थियो नारदसाग भेट
भयो। नारदले कता हिड्दै छौ भनी सोधे र रामको भक्त बन भन्ने उपदेश दिए। खानु,
रूनु, कराउनुले अन्त्यमा केही काम दिंदैन। नारदजीले जङ्गलमा बस्नु, खरानी घस्नु,
रामको तप गर्नु, भने पछि दधिबल धौलागिरि शिखरमा तप गर्न गयो।
राक्षस कुलमा एउटा बिन्दु नामको राक्षस थियो। त्यसले स्वर्गका राजालाई लड्न
आउनको लागि हााक दियो। एक वर्षसम्म लडाइा भयो। अन्त्यमा इन्द्रले सबैलाई मारिदिए
र धपाइदिए। बिन्दुकी एउटी बिन्दु नाम गरेकी विदुषी, रूपवती र शीलवति कन्या
थिइन्। ती कन्यालाई नारान्तकसाग विवाह गरिदियो। बिन्दु रानी बनिन् र महलमा
आइन्। यसै बखत रावणले धूमकेतुलाई चिठी लिएर नारान्तक कहाा जान पठायो।
लडाइाको लागि फौजसमेत लिएर आउनु भन्ने सन्देश चिठीमा थियो। नारान्तकले त्यो
चिठी रानी बिन्दुलाई सुनायो बिन्दुले ब्रÞमा, विष्णु र महेश नाम मात्र फरक हुन्
तर यी तीन एकै हुन्। त्यसो हुादा रामसाग नलड्ने सल्लाह दिन्छिन् तर यो सल्लाह
विषैसरि भयो र नारान्तक लडाइामा गयो। जाादा बाटोमा हनुमानसाग लडाइा भयो।
रावण कहाा पुगेर राम लक्ष्मण र सबै फौज मारिदिने र रावणले पीर लिन नपर्ने कुराहरू
नारान्तकले भन्यो। नारान्तक लङ्का पुगेकोमा रावणको दरबारमा खुसी मनाइयो।
भोलिपल्ट नारान्तकले रामलाई दुर्वाच्य बोल्न थाल्यो। घमसान युद्ध भयो। राक्षसले
बानरहरूलाई निल्न थाले। नारान्तकले विविध मायावी जाल–झेलमा पार्न थाल्यो। यसै
बीचमा नारद ऋृषि आएर धौलागिरिमा तपस्यामा रहेको दधिबललाई बोलाएर लडे पछि
दधिबलबाट नारान्तक मर्छ भन्ने जानकारी दिए। दधिबल आएर नारान्तकलाई नलड्ने
सुझाव दिंदा नारान्तकले उल्टै दधिबललाई तुच्छवचनले गाली गर्न थाल्यो। दधिबलले
नारान्तकलाई मारिदिए।
अहीरावण बध
नारान्तकको मृत्यु पछि, रावणले पातालमा राज्य गर्ने अहीरावणलाई बोलायो
अहीरावण आए पछि रावणले घटेका सबै घटनालाई सुनायो। अहीरावणले छल गरेर
राम र लक्ष्मणलाई पाताल पुर्यायो र देवीलाई बली दिने तरखरमा लाग्यो। यता टुना
सकिए पछि सबै जना व्यूातिए र राम लक्ष्मणको खोजी भयो। राम–लक्ष्मण नदेखे पछि
हनुमान पाताल जान निस्किए। बाटोमा एउटी गिद्धिनी मानिसको मासु खान मन लागेको
धारणा गिद्धसाग राखी। गिद्धले भोलि राम लक्ष्मणलाई देवीमा भोग दिएर लास Çयाँक्छ
त्यहींबाट मासु ल्याइदिने विचार राख्दछ। यो कुरा हनुमानले सुन्दछन्। हनुमान पाताल
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
पुगेर सरासर भित्र प्रवेश गर्न लाग्दा हनुमानले लङ्का दहन गरेर फर्कदा पसिना तप्केर
माछीका मुखमा परेको र त्यसै बाट जन्मेको पुत्रले हनुमानलाई म हनुमान पुत्र हूा भन्दै
रोक्दछ। हनुमानले पनि म नै हनुमान हूा भनेर जानकारी दिंदा पनि नछाडे पछि बाबु
छोरामा युद्ध हुन्छ। छोरा थाके पछि हनुमान देवीको मन्दिरभित्र सूक्ष्मरूपमा प्रवेश गर्नु
हुन्छ। हनुमानलाई देवीले देखे पछि जमिनमा लोप हुनुहुन्छ। देवीको ठाउामा हनुमान
बस्नु हुन्छ र ल्याएका नैवेद्य जति सबै हनुमानले खाइदिुनु हुन्छ। राक्षसहरूले देवी खुसी
भएको ठान्दछन् र राम लक्ष्मणलाई बली दिन ल्याउाछन् र काट्ने तयारीमा लाग्दा राम
लक्ष्मण र हनुमानले सबै राक्षसलाई मारिदिनु हुन्छ र अहीरावणलाई मारेर अग्निमा
होमन गरिदिनु हुन्छ। मकरले बाबुको पराक्रम देख्यो र शिर निहुर्यायो। मकरलाई
पातालको राजा बनाएर हनुमानले राम–लक्ष्मणलाई लिएर लङ्का आउनु हुन्छ।
रावणले सीतालाई काटछु भन्दा सुपाश्र्वले स्त्री घात गर्नु हुन्न भने पछि रावण
गुरूकहाा गएर आÇनो दु:ख बिसायो। गुरूले पनि होमन गर्नको लागि मन्त्र दिएर पठाउनु
भयो। रावणले पातालसरिको खाडल खनेर होमन गर्न थाल्यो। यो कुरा विभीषणलाई
थाहा लाग्यो र रामलाई जानकारी गराए। यो जानकारी भए पछि दशकोटीको फौज
रावणको यज्ञ ध्वस्त पार्न गयो। चौकीमा भएका राक्षस मारे पछि रावण यहाा छ भनी
विभीषणकी रानीले इसारा गरिदिनु भयो। गुफाको मुखमा ठूलो ढुङ्गो लगाएर भित्र बसेर
रावणले होम गथ्र्यो। अङ्गदले त्यो पत्थरलाई धूलोपीठो पारिदिनु भयो र भित्र यज्ञलाई
ध्वस्त पार्न थाल्नु भयो। मन्दोदरीलाई अङ्गदले खिचेर रावण भएको ठाउामा पुर्याए
र बस्त्र खसाली होम ध्वङ्स पारेर रामको नजिक आए। मन्दोदरीले रामसाग नलड्ने
र सीतालाई फिर्ता गरी रामको शरणमा जाने भन्दा रावणले मन्दोदरीलाई सम्झाउन
थाल्छ। मन्दोदरीले भन्छिन्–वैवस्वत मनुलाई मत्स्यरूपबाट रक्षा गर्नु, मन्दरालाई कूर्म
भएर पिठमा लिनु, बराह रूप लिएर हिरण्याक्षको प्राण खैंचेर लिनु जस्ता कर्म देखिएका
छन् र रामको अघि लड्न जो गयो ती सबैले हारखानु नै परेको छ। त्यसो हुादा रामसाग
नलडौं भन्दा, सके राम लक्ष्मणलाई जित्छु, रामको हातबाट मरें पनि तर्छु, म रामसाग
त लड्छु लड्छु बरू तिमीले म मरें भने सीतालाई मार्नु, अग्निमा पस्नु र म भएको
ठाऊामा आउनु भन्दै रावण लड्नको लागि तयार भयो। रथमा गएर लड्न तयार भयो।
हनुमानले एक मुड्की छातीमा हान्दा दुई घण्टा मुर्छा पर्यो र उठेर हनुमानको प्रशंसा
गर्यो। हनुमानले पनि रावणलाई भने ‘ता मर्नु थियो मरिनस् अब एकमुड्की तैले मलाई
हान् अनि म एक मुड्की तालाई हान्छु’ भन्दा रावणले ठीकै ठान्यो। उसले हनुमानलाई
हान्यो हनुमानलाई केही भएन तर हनुमानको मुड्की सहन सकेन। रावणका चार वीर
थिए ती सबैलाई अङ्गद, श्रीहनुमान, नील र नलले मारिदिए। अब त रावण झनै रिसायो
र स्वयम् लड्न अघि बढ्यो। रावण रथमा बसेर लडिरहेको थियो भने राम जमिनमा
रजस्थल ।।
रहेर लड्नु भएको थियो। यो देखेर इन्द्रले मातली सारथी रहेको रथ पडाई दिनुभयो।
रामले रथको परिक्रमा गरी रथमा चढ्नु भयो र लड्न थाल्नु भयो। यसरी लडाइा ठूलो
भयो। रावणले हानेका शस्त्र सर्प भएर खस्न थाले भने रामले हानेका सस्त्र गरूड भएर
खस्न थाले। रावणको यो भीषण युद्धमा सबै डराउन थाले। रामले रावणका दश शिर
गिराउनको लागि निकै प्रयत्न गर्नु भयो र दश शिर जमिनमा त गिरे तर रावण गिरेन
र शिरहरू जोडिन थाले। यो देखी विभीषणले ब्रÞमाको वरदान सम्झ्यो र रामलाई
रावणको नाभीमा अमृत छ जबसम्म त्यो अमृत शोषण हुादैन तबसम्म रावण मर्दैन
भन्नुभयो। रामले यो सुने पछि अग्नि, वायु, सूर्य र लोकपाल समेत बसेको बाण वेद
विधानले मन्त्रण गरेर धनुमा लगाएर रावणलाई हान्दा रावण मर्यो र राममा विलीन
भयो। रावण मरे पछि रानीहरू र विभीषण सबै रून थाले। रघुनाथले लक्ष्मणलाई
सम्झाउन भन्नु भयो। लक्ष्मणले पनि विभीषणलाई भन्न थाल्नु भयो कि यो जगत झुटो
हो। प्रारब्ध ठूलो ठानेर राममा चित्त राखेर राज्य चलाऊ। तिमी र रानीहरूले रावणको
क्रियाकर्म गर भन्दा विभीषणले रामसाग सोधे कि यो क्रूर हो र परस्त्री गमन कर्ता हो
यसको क्रिया कसरी गर्ने भन्दा रामले भन्नु भयो। मान्छेसाग बााचुन्जेल रिस हुन्छ। जब
मर्छ तब त्यससाग के को रिस। जाऊ क्रियाकर्म गर र रानीहरूलाई पनि क्रियाकर्म गर्न
लगाऊ। रामको वचन पाएपछि विभीषणले रावणको क्रियाकर्म गर्दछन्। क्रियाकर्म सके
पछि रामले राज्याभिषेकको लागि लक्ष्मणलाई अह्राएर पठाउनु हुन्छ। यसरी लक्ष्मणले
राज्याभिषेक गराएर विभीषणलाई लिएर रामको साथमा आए पछि सीतालाई यो खबर
पुर्याउन हनुमानलाई पठाइन्छ। हनुमान सीताको साथमा पुगेर स्नान गराएर, शुद्ध
कपडा पहिनाएर डोलीमा चढाएर लिएर आउादा बानर सेनाहरूले सीताको दर्शन गर्न
खोज्दा हल्ला हुन गयो। यो रामले देख्नु भयो र सीतालाई हिडेर आउने र सबैलाई दर्शन
दिने भन्नु भयो। सीता डोलीबाट ओर्ली पैदल हिडेर आउनु भयो। रामको नजिक आउादा
पनि रामले अर्काको घरमा बसेकोले नजिक नआउने भनेर दोष दिनु भयो। सीतालाई
अग्नि परीक्षा लिने काम भयो। सीताले पनि अग्नि परीक्षा दिनु भयो। अग्निले पनि
रामसाग आजसम्म सीतालाई मैले राखेकी थिएा आज लिनु होस् भन्दै सीतालाई प्रदान
गर्दछिन्। रामले सीतालाई काखमा लिएर बस्नु भयो र इन्द्रादि देवताले स्तुति गरेर सबै
खुसी भए। यसै समयमा शिवजीले रामसाग भन्नुभयो म अयोध्यामा आउाला, हजुरका
पिताजी दशरथ हजुरको दर्शनको लागि आउनु भएको छ, दर्शन वक्सहोस् भन्नु भयो।
रामले पनि दशरथलाई पाउमा शिर राखेर दर्शन दिनु भयो। यस पछि रामले इन्द्रलाई
बानरका सबै मरेका सेनालाई बचाउनको लागि आदेश दिनु भयो र अमृत छरेर सबैलाई
जीवित गराइयो। विभीषणले स्नान गरेर त्यसरात त्यहीं बास बस्ने आग्रह गर्दा भगवान
रामले भरत अयोध्यामा जटाजूट धरेर बसेको छ म कसरी स्नान गर्न सक्छु भनी प्रश्न
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
राख्दै विभीषणलाई भन्नु भयो अरू सबै वीरलाई जे दिनु छ देऊ। रामका यी वचन सुने
पछि विभीषणले सेनाको इच्छ्या अनुकूलको सामाग्री उपलब्ध गराए।
रामको अयोध्या यात्रा
लङ्कामा रामले रावणलाई मारी विभीषणलाई राज्य दिएर अयोध्यातिर जान
लाग्नु भयो। रामसीता लक्ष्मण, अयोध्यातिर लाग्दा सुग्रीव, हनुमान, अङ्गद र सबै
फौजहरूसमेत विमान चढे र विमानले प्रस्थान गर्यो। बाटोमा श्रीरामले सीताजीलाई
आफूले गरेका कामहरू र सबै ठाउाहरू बताउादै जान थाल्नु भयो। बाटोमा तारालाई
पनि साथ लगियो। भारद्वाज ऋृषिसाग बार्ता गर्दै एक रात भारद्वाज ऋषिको आश्रममा
बास पनि बिताइयो। रामले हनुमानलाई शृङ्गवेदमा गै सखा गुहलाई भेटी समाचार
दिने, नन्दीग्राममा गएर भरतलाई भेटी राम, सीता र लक्ष्मण आएको समाचार दिने र
रामले चौध वर्षमा गरेका कामको वर्णन गर्ने भनी अह्राएर पठाउनु भयो। हनुमानले पनि
गुहलाई भेट्नु भयो र भरतको साथमा गएर सबै बेलीबिस्तार लगाउनु भयो।
हनुमानबाट भरतले सबै सन्देश पाए पछि शत्रुघ्नलाई नगरीको संस्कार सबै
गराउने, सबै बन्दीहरूलाई छाडिदिने, सबै राजपरिवारलाई पनि रामको स्वागतको लागि
तयार बनाउने भन्नु भयो र ब्राÞमणहरूलाई अगाडि लगाएर राजपरिवारहरू पछि
लागे, भरतले रामका खराऊलाई शिरमा राखेर पैदल हिाडे। राम भएका ठाउामा पुगे र
रामका चरणमा खराऊ लगाइदिएर रामको दर्शन गरे। रामको सवारी पुष्पमा भयो भने
कोही रथमा, कोही घोडामा, कोही पैदल हिाडेर अयोध्या नगरीमा पुगियो। अयोध्यामा
पुगे पछि कपाल खौरने, स्नान गर्ने काम गरियो र रामले राजगद्दीमा बस्ने काम भयो।
रामको राज्याभिष्ोकको कामको तयारीमा सबै जुटे। वशिष्ठ गुरूले राज्याभिषेको लागि
आवश्यक सामाग्री जुटाउने र समुन्द्रको जल मगाउने जस्ता काममा सबैलाई अह्राउनु
भयो। गौतम, वाल्मीकि, वामदेव, जाबालि समेतका ऋषिहरू वशिष्ठका साथमा थिए।
रामको राज्याभिषेक गराइयो। राज्य भिषेकमा सबैलाई उपहार र वरदान दिने काम
भयो। रामले गुहलाई प्रारब्ध ठूलो हुन्छ घरमा गएर बस भन्नु भयो। रामले प्रजाहरू
सबैलाई खुसी बनाएर राज्य सञ्चालन गर्न थाल्नु भयो।
रामयण उत्तरकाण्ड
यस काण्डमा हामीले अगस्ति आदि ऋषिहरू रामसाग आएर रावणादि राक्षसहरूको
पूर्वचरित्रको बारेमा वार्तालाप गर्दाका कुराहरू अध्ययन गर्न पाउाछौं। शिवजीले रामको
राज्याभिषेकको वणर््ान पार्वतीजीलाई सुनाए पछि, पार्वतीले शिवजीसाग राम पृथ्वीमा कति
वर्ष राज हुनु भयो, के के लीला भए, कस्तो प्रकारले रघुनाथ राज्य छोडी वैकुण्ठ धाममा
जानु भयो सबै कुरा बताउनको लागि अनुरोध गरे पछि शिवजीले पनि सबै कुराहरू
पार्वतीलाई सुनाउनु भयो। दुर्वासा, भृगु, अङ्गिरा, कश्यप, वामदेव, विश्वामित्र, ऋषित,
रजस्थल ।।
कण्व्व, सप्तऋषि, अत्रि, राम समक्ष पुगे र रामले गरेका कामहरूको प्रशंसा गर्न
थाले। इन्द्रजीत पृथ्वीको भार हो। त्यो लगायत रावण, कुम्भकर्णजस्ता वीर राक्षसलाई
मारिबक्सियो भन्न थाले र रामले पनि ऋषिहरूलाई इन्द्रजीत कसरी ठूलो भयो भनी प्रश्न
राख्नु भयो ? अगस्तिले भन्न थाल्नु भयो कि ब्रÞमका पुत्र पुलस्त्य ऋृषिले सुमेरू पर्वतमा
गएर राजर्षि तृणबिन्दुको नजिकमा कुटी बनाएर तपस्या गर्न थाल्नु भयो। पुलस्त्यले
तपस्या गर्न लागेका ठाउामा देवपुत्रीहरू आएर नाचगान गर्न थाले। ऋषिलाई नाचगानले
तपस्यामा बाधा पुर्यायो र ऋषिले जुन स्त्रीलाई देख्छु त्यो गर्भवती भै जाओस् भनी श्राप
दिए। तृण बिन्दुकी पुत्री सुतीले त्यो श्रापलाई ग्रहण गर्न पर्यो। उनी गर्भवती भएको
थाहा पाए पछि बाबुसाग गएर आÇनो कथा भनिन्। ऋृषिले कुरा बुझे पछि, पुलस्त्यलाई
छोरी बुझ्न लगाए। सुतीबाट विश्रवाको जन्म भयो। भरद्वाजले विश्रवासाग आÇनी
छोरीको विवाह गरिदिए। सुतीबाट कुवेरको जन्म भयो। कुवेरले ब्रÞमाको तपस्या गरेर
धनी पनि भए। ब्रÞमाले कुवेरलाई पुष्पविमान पनि दिए। कुवेरले तपस्याबाट सबै चिज
प्राप्त गरे पनि बस्ने ठाउा भने भएन। विश्रवाले कुवेरलाई लङ्का खाली छ। त्यहीं गएर
राजगर भने। कुवेर लङ्काका राजा भए। यस समयमा पातालबाट राक्षस सुमालीले
छोरी कैकसीलाई लिएर लङ्का पुग्यो। कुवेर पुष्पमा चढेर सयर गरेको देखे पछि यस्तो
कुलमा छोरीको विवाह गरिदिन पाए असल सन्तान जन्मने थिए भन्ने विचार गरेर
विश्रवा ऋृषिसाग गएर रितुदान माग भनी अह्रायो। कैकसी विश्रवासाग गएर नबोली खडा
भइ र विश्रवाले आउनको कारण सोधे। उसले पनि ऋषिलाई ध्यानबाट जानकारी लिने
कुरा राखी। ऋषिलाई थाहा लाग्यो ऋतुदानको लागि आएको कुरा। दारूण योग पारेर
विश्रवाले रितुदान दिए। कैकसीबाट दश महिना पुगे पछि दशशिर बीस हात भएको
रावणको जन्म भयो। एवम् रितले रावण पछि क्रमश: कुम्भकर्ण, सुर्पणखा विभीषणको
जन्म भयो। यी बालकहरू बढदै गए। कैकसीले रावणलाई कुवेरलाई देखाउादै यिनैसरि
सबको मालिक होऊ भनिन्, रावणले पनि हवोस् भन्यो र गोकर्णेश्वरमा गएर तपस्या
गर्न थाल्यो। कुम्भकर्ण र विभीषण, दुवै भाइ रावणसाग तपस्या गर्न गए। तपस्या गर्दा
दशहजार दिव्य वर्ष वित्यो र रावणले एक शिर होम गर्यो, पुन: अर्को शिर गर्दै नौवटा
शिर होमन गरे पछि दशौं शिर होमन गर्दा ब्रÞमाले वर माग भन्दै रावणको तप
गरेको ठाउामा आउनु भयो। रावणले पनि अमर हुन पाउा भनी वर माग्यो। ब्रÞमाजीले
तथास्तु भन्नु भयो र रावणका सबै शिर तयार पारिदिनु भयो। विभीषणले धर्ममा मन
लागोस् भने पछि ब्रÞमाजीले कल्पान्त आयु बनोस् भन्नु भयो। कुम्भकर्णले छ महिना
निद्रा परोस् र एक दिन खान व्यूझूा भन्ने वर माग्यो। त्यो वर पनि ब्रÞमाले पूरा
गरिदिनु भयो। रावणले ब्रÞमाबाट वर पाएको खबर सुने पछि साहै्र खुसी भयो र भन्यो
अब विष्णुदेखि एउटा डर थियो त्यो पनि रहेन । लङ्का लिएर कुवेरलाई निकाल्नु
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
पर्छ। राजकाजमा दाजुभाइको नाता रहदैन। यो खबर कुवेरले सुने पछि राजगद्दी छाडेर
कैलाशमा गएर शिवजीको तपस्या गर्न थाल्नु भयो। शिवजीलाई खुसी तुल्याएर, सबै
कुरा भने पछि शिवजीले इच्छा बमोजिमको पुर बनाउन भन्नु भयो। विश्वकर्माले
अल्कापुरी बनाइ दिए र कुवेर दिकपाल भएर शिवजीको साथमा रहन थाल्नु भयो।
रावणले लङ्कामा राज गर्न थाल्यो। विद्युज्जिख ठूलो निशाचर थियो त्यसलाई बहिनी
दियो। रावणले मयकी छोरी मन्दोदरीलाई विवाह गर्यो। कुम्भकर्णको विवाह प्रÞलाद
कुलमा भयो। शैलुषकी छोरीलाई विभीषणले विवाह गरे। रावणले सबै देवताको श्रीहरण
गर्यो। कुवेरले यस्तो नगर भन्दा कुवेरको पुष्प विमान नै हर्यो। यम, बरूण, इन्द्रसाग
लड्यो तर जित्न सकेन र छोरा मेघनादलाई लड्न पठायो र मेघनादले इन्द्रलाई जितेर
मेघनाद इन्द्रजीत कहलायो। इन्द्रलाई बााधेकोले ब्रÞमा आएर फुकाउनु भयो। रावणले
कैलाश पर्वत कति ठूलो होला भनी तौल्यो। नन्दीश्वरलाई रिस उठेर मानिस वानर
भएर मारून् भन्ने श्राप पायो। कार्तवीर्यलाई जितेर पाता कस्यो। यो थाहा पाएर पुलस्त्य
ऋषि आएर नाति भनेर फुकाए। रावणले बालिलाई जित्छु भनेर लड्न गयो तर बालिले
काखीभित्र च्यापेर चार समुद्र डुलायो र छाडी दियो। दुवैले मीत लगाए। ऋषिहरूले
भगवान रामलाई हजुर स्वयम् ज्ञाता हुनुहुन्छ। हजुरबाटै यो सृष्टि भएको हो । हजुरको
नाभीको कमलफूल माथि ब्रÞमा, मुखबाट वाणी र अग्नि, बाहुबाट लोकपाल र चन्द्र सूर्य
पनि, आाखाबाट दिशाहरू, कानदेखि शब्द, नसादेखि वैद्य अश्विनिकुमार, जंघाबाट जानु,
उरदेखि जघन् शरीरदेखि भूर्लाेक, कोखादेखि चार समुद्र, स्तन दुईदेखि इन्द्र र वरूण,
रेतैदेखि तपस्वीहरू निस्के, लिङ्गबाट यमराज, गुददेखि मृत्यु, रिसदेखि रूद्र, हाडदेखि
पर्वत, केशदेखि मेघ, रोमदेखि औषधि, नङदेखि स्वरको उत्पत्ति भयो र हजुरकै भरमा
यो संसार अडेको छ र आत्मामा नै तपाइा हुनुहुन्छ, ज्ञानीले हजुरलाई देख्छन्, अज्ञानीले
देख्न सक्दैनन् र विपदमा रहन्छन् आदि कुराहरू ऋषिले भन्नु भयो। यो सुने पछि पुन:
रामले प्रश्न राख्नु भयो– बालि र सुग्रीव, इन्द्र र सूर्यका छोरा हुन् भन्ने कुरा सुनिन्छ
यो के हो ? अगस्तिले भन्नु हुन्छ– हे प्रभू, सुमेरू पर्वतमा ब्रÞमाजीले चारकोस सभा
गर्नु भयो र ईश्वरलाई रिझाउनको लागि योगमा मन दिनु भयो। भक्तिरसमा डुबेर
आाखाबाट आासु खसे। त्यो आासुबाट वीर बाादरको जन्म भयो। ब्रÞमा बाादरलाई देखेर
खुसी हुनुभयो र नजिकमा रहनको लागि भन्नुभयो। त्यो बाादर एक दिन पानी पिउनको
लागि कुवामा गयो र हेर्दा आÇनै अनुहारको छाया देख्यो र त्यो अर्को वीर भनेर कुवामा
हाम फाल्यो। कुवामा हामफाल्दा केही पाएन र बाहिर निस्क्यो। बाहिर निस्कदा त्यसको
रूप फेरिएर एउटी सुन्दरी बनेर निस्क्यो। यो देखेर इन्द्र साह्रै मोहित भए। इन्द्रको वीर्य
खस्यो र बाल देशमा गयो। त्यसबाट बालकको जन्म भयो। त्यसको नाम बालवीर
भनेर राखियो। इन्द्रले त्यो बालकलाई एउटा माला दिनु भयो। सूर्य पनि त्यो सुनदरीलाई
रजस्थल ।।
देखेर मोहित भए। उनको पनि वीर्य ग्रीर्वामा पतन भयो र एक कुमारको जन्म भयो।
ग्रीवामा जन्मेको भनेर त्यो कुमारको नाम सुग्रीव रहयो। सूर्यले सुग्रीवलाई एक बलवान
सहायक दिनु भयो। त्यसको नाम हनुमान रहन गयो। ती सुन्दरीले बालि र सुग्रीवलाई
लिएर सुत्न गइन्, बिहान उठ्दा त स्त्रीबाट उनको रूप पुरूषमा परिणत भयो। यी
बालक लिएर ऊ ब्रÞमासमक्ष पुग्यो ब्रÞमाले पनि यो जानकारी पाएर खुसी हुनु भयो।
ब्रÞमा देवदूतलाई बोलाएर किष्किन्धापुरीको राजा बनाउन लगाउनु भयो भन्ने कुरा
अगस्तिजीले श्रीराममा सुनाउनु भयो।
रावण र सनत कुमार संवाद
रावणले सनत कुमारलाई देवतामा को बलवान छन् र कस्को आधारले कसो गरी
युद्ध जित्छन् भनेर सोध्यो। सनत कुमारले पनि हरि नै सबैभन्दा बलवान हुनुहुन्छ र
उहााकै आधारमा देवताले युद्ध जित्छन् भन्नु भयो। यसै गरी ऊ एक दिन पुन: नारदसाग
पनि भेट भयो। नारदसाग पनि उसले लड्ने वीरहरू कहाा छन् भन्दा, नारदले पनि
श्वेतद्वीपमा जाऊ त्यहाा लड्ने वीरहरू पाउने छौ भन्नुभयो। ऊ पुष्पकमा चढेर त्यतै
लाग्यो। श्वेतद्वीपमा पुगे पछि उसको विमान चल्न छाड्यो। ऊ पैदल हिाड्यो। स्त्रीहरू
फेला परे र यहाा आउनुको वृतान्त सोध्न थाले। रावणले त्यहााको त्यो अति मनोहर
दृश्यको अवलोकन गर्यो। ऊ निकै प्रभावित भयो र मरेर यहीं आएर बस्ने धारणा
लियो। उसले सीताहरण गरेर, रामको हातबाट मरेर, संसार–सागर तरेर, जान्छु भन्ने
धारणा बोकेर, सीतालाई हरण गरेको थियो। सीताहरण गरे पनि मातृवत् व्यवहार
गरेको थियो। पछि रामसाग लडेर, युद्धमा मरेर, मुक्ति पाएको थियो। वास्तवमा रावण
बुद्धिमान पनि थियो।
रामराज्यको वर्णन
कुवेरलाई ब्रÞमाले दिएको पुष्प विमान, रावणले छिनेर लियो। रावण मरे पछि
त्यो विमान रामको अधीनमा आयो। राम पनि त्यो विमानमा चढेर लङ्काबाट अयोध्या
आउनु भयो र त्यो विमानलाई आवश्यक परेमा आउने गरी पुन: कुवेरकोमा पठाइ दिनु
भयो। रामको राज्यमा वृद्ध बााचेर बालक कहिल्यै मरेनन्। चारैतिर आनन्दै आनन्द
थियो। प्रजा खुसी थिए तर पनि एक दिन एक आश्चर्यको घटना घट्यो। ब्राÞमण
र बालक मरेको रामले पाउनु भयो र यो कसरी भयो भनी रामले विचार गर्दा, शुद्रले
वनमा तपस्या गरेर बसेको र उसको कारणबाट यस्तो भएको थाहा लागे पछि रामले
त्यो शुद्रलाई मारेर तारिदिनु भयो र बालक व्यूाझ्यो। रामले कोटी लिङ्ग स्थापना गर्नु
भयो। सबै कर्महरू राम्रा राम्रा गर्दा पनि सीतालाई रावणले हरेर लगेको र त्यही सीता
रामले फर्काएर राखेकोमा लोकको अपवाद रामले व्यहोर्न परेकोमा सीतालाई वनमा
लगेर छाड्ने, त्यहाा दुई वीर कुमारहरू जन्मने छन्। त्यसपछि तिमी नियामा पसौली र
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
पृथ्वी फाटेर त्यही मार्ग हुादै वैकुण्ठ जाउली भन्नु भयो।
रामबाट सीता त्यागिनु
रामराज्यमा लोकको धारणा के भनी रामले सोधनी गर्दा, रावणले राखेकी
सीतालाई रामले ल्याएर राखेका छन्। राजाले यस्ती स्त्री राख्छन् भने राज्यका सबै स्त्री
वेश्या हुने भए भन्ने आवाज सुनिन थालेको छ भन्ने जानकारी रामले पाउनु हुन्छ र
लक्ष्मणलाई सीतालाई वाल्मीकि आश्रम नजिक वनमा लगेर छाडिदिने आदेश दिनु हुन्छ।
यदि नछाडेमा लक्ष्मणलाई मारिदने र आफूपनि मर्ने आदेश लक्ष्मणले पाए पछि लक्ष्मणले
सीतालाई वनमा लगेर छाडी दिनुहुन्छ। सीताले वनमा विलाप गरेको वाल्मीकिका
शिष्यहरूले सुन्दछन् र वाल्मीकिलाई भन्दछन्। वाल्मीकि आएर, सीतलाई आश्रममा
लगेर, कुटी वनाएर ऋषि पत्नीहरूसाग राखिदिनु भयो र सीताको सेवा गर्न थाल्नु भयो।
लवणको वध
एक दिन यमुना नदीको किनारमा बस्ने सबै ऋषिहरू (भार्गव च्यवन लगायतका)
रामको शरणमा आए र च्यवनले रामसाग भन्न थाले– क्वै मधुनाम गरेका दैत्य शिवका
प्यारा महात्मा थिए। उनको भक्तिले खुसी भएर शिवजीले त्रिशूल दिनु भएको थियो।
यी महात्माले रावणकी बहिनी कुम्भिनसाग विवाह गरेका थिए। यिनको लोककण्ट
नामको पुत्र जन्मेको थियो। त्यसले त्यही शिवको धनु लिएर सबैलाई दुख दिइरहेको
छ। यो दु:खबाट मुक्ति दिनु पर्यो भनी आग्रह गरे। ऋषिको आग्रह सुने पछि रामले
सबै भाइलाई कसले लवण मार्ने भन्दा सबै भाइ मार्न जानको लागि तयार भए। रामले
शत्रुध्नलाई, एउटा बाण दिएर, पुरी बनाएर राज गर्नेगरी, लवणलाई मार्ने आदेश दिनु
भयो र यो पनि भन्नु भयो कि ऊसाग शिवको त्रिशूल छ। बिहान पूजा गरेर मात्र
खाना खोज्न जान्छ। त्यो खाना खोजेर घर फर्कन नपाउादै त्यसको वध गर्नु पर्छ। यी
कुरासमेत रामले शत्रुघ्नलाई बताउनु भयो र त्यहाा निर्माण गर्ने पुरको नाम मथुरा हुने
छ र त्यहीं तिमीले राज्य गर। रामको आदेश बमोजिम शत्रुध्नने लवणको वध गरेर
मथुरामा राज्य गर्न थाल्नु भयो।
कुशलाई वाल्मीकिले परमार्थको उपदेश
वनमा छाडेकी सीताका जुम्ल्याहा पुत्र जन्मे। वाल्मीकिले तिनको नाम कुश र
लव राख्नु भयो र शिक्षा पनि दिनु भयो। वेद पनि पढाइयो। दुवै भाइले रामचरित्रको
गान गर्दथे। वाल्मीकिसाग ज्ञानका कुरा लगायत यी बालकले छलफल गर्दर्थे। कुशले
एक दिन वाल्मीकिसाग सोधे –कसरी बन्धनमा परिन्छ ? कुन पाठबाट बन्धन तोडिन्छ
? वाल्मीकिले पनि जीवले विवेक विचार नगरी, मन्त्री अहङ्कार लियो भने, मन्त्रीले
आफूमा भएका सबै गुण जीवमा मिलाइदियो भने र मन्त्रीका बसमा परेर यही जीवले
अहङ्कार गर्यो भने त्यो विषयमा खस्छ र बााधिन्छ। अहङ्कारका तीन गुणहरू (सत्य,
रजस्थल ।।
रज, तम) हुन् र यी कुनै सारका छैनन्। त्यसो हुादा सत्यमा इच्छ्या गयो भने पनि
ऐश्वर्य भोग गर्छ। रजले र तमले गर्दा यस्ता व्यक्ति कीरा भएर खस्छन् र सधै दु:ख
पाउाछन्। त्यसो हुादा यी तीन गुण (रज, तम, स्त्री) लाई जसले त्याग्छ र आत्मालाई
बुझ्छ, संसारका बन्धन तोड्छ र संसार तर्छ भन्ने उपदेश गुरूले दिनुभयो।
रामको यज्ञमा कुश लव सहित वाल्मीकि ऋषिको आगमन
यता रामले अश्वमेध यज्ञ गर्न थाल्नु भयो। यश्वमेध यज्ञमा सीताजीको सुनको
प्रतिमा बनाएर यज्ञलाई पूर्णता दिइएको थियो। यस यज्ञमा वाल्मीकिलाई पनि बोलाईएको
थियो। कुश र लव दुवै भाइ वाल्मीकिसाग हिाड्थे। कुश र लव पनि रामको यज्ञमा
वाल्मीकिको साथमा आए। वाल्मीकिले दुवै भाइलाई रामचरित्र गाउन लगाए। यी
दुवै भाइको गाना सुनेर सभामा बोलाएर गाना गाउन लगाइयो। रामले यी बालकको
गानामा पुरस्कार दिनको लागि भरतलाई दशहजार रपियाा दिन भनियो तर बालकहरूले
तृण समान सम्झेर लिएनन् र वाल्मिीकिको छेउमा गएर खडा भए। रामले यी सीतापुत्र
हुन् भनी जान्नु भयो। रामले शत्रुघ्नलाई सीतालाई निया दिन लिएर आऊ भनेर आज्ञा
दिनु भयो।
सीताजीको पृथ्वी प्रवेश
शत्रुघ्नले वनमा गएर वाल्मीकिको आश्रममा सीतालाई नियापस्नको लागि
रामबाट लिएर आउन मर्जी भएको कुरा सुनाउनु हुन्छ। वाल्मीकिले पनि भोलि सीता
निया पस्ने धारणा राखेर सीतालाई लिएर रामको यज्ञमा पुग्नु हुन्छ। सीताको निया पस्ने
खबर सुनेर ब्राÞमण–क्षेत्री–वैश्य–शुद्र लगायत सबै रमिता हेर्न आउाछन्। वाल्मीकिले
सीता पवित्र हुनुहुन्छ र कुश र लव पनि हजुरकै पुत्र हुन्। आज सीता निया दिन आएकी
हुन् भन्दा रामले पनि यो सत्य हो, सीताले पहिला पनि निया दिएकी र आज पनि निया
ंिददै छन् भन्ने कुरा लोकलाई सुनाउनु भयो। सीताजीले पनि म पवित्र छु, राममा नै मेरो
भक्ति छ, म सत्य छु, र मलाई जानको लागि पृथ्वीले बाटो दिउन् भन्दै रामको चरणमा
भक्तिभाव राखिन्। पृथ्वीले सीताको यस्ता वचन सुने पछि राम्रो सिंहाशन तयार पारेर
त्यसैमा राखेर (धर्ती फाटेर) बाटो प्रदान गरिन्, सीता त्यही मार्ग बाट अलप हुनु भयो।
इन्द्रादिदेवताले पुष्पवृष्टि गरे। रामले यज्ञमा गर्नु पर्ने सबै कर्म गरी दान दिएर आÇना
दुई पुत्र साथमा लिएर अयोध्या फर्कनु भयो।
कौशल्या (आमा) लाई रामको उपदेश
कौशल्याले पनि रामसाग कुन पाठबाट बन्धन तोडिन्छ भन्दै प्रश्न राख्नु भयो।
रामले भक्ति योग ठूलो हो यसमा पनि त्रिगुण रहितको भक्ति गर्नु पर्छ। मनलाई
रामनाममा लीन गर्नु पर्छ। विषयमा इच्छा नराख्नु, धर्मलाई थाम्नु, सत्यकर्म गर्नु,
हिंसालाई त्याग्नु, रामको दर्शनको लागि स्तुति गर्नु, रामलाई दण्डवत गर्नु, राम
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
सर्वव्यापी छन् भन्ने धारणा राख्नु, सााचो बोल्नु, दु:खीमा दया राख्नु, अहङ्कारलाई
त्याग्नु, सज्जनको सङ्गत गर्नु, योगमा मन दिनु, सर्व आत्मामा रामको बास छ भन्ने
सम्झनु, जीवात्मामा परमात्मा छन् भन्ने सम्झनु आदि कर्मबाट तथा आदि तत्वको ज्ञान
कर्मले संसार तरिन्छ भन्दै रामले कौशल्यालाई सुनाउनु भयो र भन्नुभयो– ‘म त हजुरकै
पुत्र हूा त्यसो हुादा पुत्रकै नाम लिए पनि तरिन्छ।’ कौशल्याले मुक्ति पाउनु भयो। कैकेयी
र सुमित्राले पनि देह त्यागेर दशरथमा विलीन हुनु भयो।
पुस्करलाई राजा बनाउनु
एक दिन युधाजित, पापात्मा अति दुष्ट तीनकोटी गन्धर्वको नाश गर्नको लागि
रामको हजुरमा गएर विन्ति गरे। भरतजी गएर ती सबै मारेर पुस्करावतीको निर्माण
गरेर पुस्करलाई राजा बनाउनु भयो। आर्को तक्षशीला पुरको निर्माण गरेर तक्षलाई
राजा बनाएर रामको शरणमा फर्कनु भयो।
अङ्गद र चित्रकेतुलाई राजा बनाउनु
रामले लक्ष्मणलाई पश्चिममा गएर दुष्ट भिल्लहरूलाई नाशेर, त्यहाा दुई
पुरीको निर्माण गरे, दौलतहरूले भरेर, छोराहरूलाई राजा बनाएर फर्क भनेर आदेश
दिनु भयो। रामको यो आदेश पाए पछि लक्ष्मणजी, पनि गएर भिल्लहरूलाई मारेर दुई
पुरीको निर्माण गरेर, अङ्गद र चित्रकेतुलाई राजा बनाएर फर्कनु भयो।
कालले रामलाई भेट्नु
ब्रÞमाजीले एक दिन काललाई राम भएको ठाउामा पठाउनु भयो। कालले विप्रको
रूप धारण गरेर लक्ष्मणसाग पुग्यो र रामको दर्शन माग्यो। लक्ष्मणले राम भएको ठाउामा
हाजिर गराउनु भयो। कालले ‘त्वं वर्धस्व’ भनेर रामलाई आशिष दिदैं, ब्रÞमाको खबर
भन्नको लागि गोप्य स्थानमा कुरा गर्न इच्छा जाहेर गर्यो। रामले पनि लक्ष्मणलाई
भित्र कोही नपठाउने। पठाएमा मारि दिन्छु भन्नु भयो र लक्ष्मण बाहिर निस्के। कालले
ब्रÞमाजीको सन्देशमा एघार हजार वर्ष, पृथ्वीमा रहने कबोल बमोजिम हजुर यस
लोकमा आउनु भएको र त्यो अवधि पुगेको हुादा, हजुरको बस्ने इच्छा भएमा बस्ने
तथा आउने मन भएमा चााडै आउनु पर्यो भन्ने ब्रÞमाको संदेशलाई कालले राम अघि
राख्यो। रामचन्द्र र कालको बीचमा बातचित हुादै थियो, दुर्वासा ऋषि आएर रामको
दर्शन चाडै पाउा नत्र भने कुलको नाश हुने श्राप दिन्छु भने पछि लक्ष्मणले कुलको नाश
हुनु भन्दा त म एउटा नाशिनु राम्रो भनी रामको समक्षमा दुर्वासा आएको खबर लिएर
लक्ष्मण भित्र जानु भयो। ऋषि भेट्न आएको संदेश दिनुभयो। रामचन्द्रले ऋषिलाई दर्शन
दिएर, के कामले पाल्नुभयो भनेर सोधनी गर्नुभयो। दुर्वासाले खानको लागि आएको
बताए र खाना खाएर फर्के।
लक्ष्मणलाई रामले त्याग्नु र लक्ष्मणको प्राण त्याग
रजस्थल ।।
रामले भने बमोजिम लक्ष्मणलाई मार्नु पर्ने भयो। लक्ष्मणले पनि रामलाई आÇनो
बोलीलाई पूरा गर्नुहोस् भन्न थाले। ठूलो सभा भयो। सबैले त्याग गर्नु होस्, त्याग गर्नु
र मार्नु बराबर हो तर नमार्नु होस् भन्दै अनुरोध गरे पछि लक्ष्मण सरयुतिर लागे।
लक्ष्मणले सरयु नदीको तीरमा प्राणायम् गरेर यस लोक छाडेर हरि जहाा थिए त्यहीं
पुग्नु भयो र ब्रÞमादि देवता भेट गर्न आउनु भयो।
रामको महाप्रयाण
लक्ष्मण जब यो संसारलाई छाडेर वैकुण्ठ पुग्नु भयो रामले पनि लक्ष्मण भएको
ठाउामा नै जान्छु र भरतले राज्य चलाउन् र प्रजालाई सुखभोग गराउन् भन्ने धारणा
आÇना मन्त्रीहरूलाई राख्नु भयो। भरतले पनि कुश र लवलाई राज्य दिएर रामकै पछि
लाग्ने भन्न थाल्नु भयो। शत्रुघ्नलाई लक्ष्मण परमधाम भएको खबर र राम पनि त्यतै
लाग्ने खबर पठाइयो। शत्रुघ्न पनि यो खबर सुनेर, छोरालाई राज्य दिएर, प्रभुकै पछि
लाग्ने भन्न थाल्नु भयो। यी सबै समचार चारैतिर फैलियो र प्रजाहरू पनि पछि लाग्ने
कुरा गरेको सन्देश वशिष्ठले रामलाई बताउनु भयो । रामले पनि प्रजाको धारणा
बमोजिम साथै जाने भावनालाई पूर्ण गरी दिने भन्नु भयो। उत्तर कोसलमा कुश र
लव राज्य गर्न गए। राम महाप्रयाणमा जाने भने पछि राक्षस्, ऋक्ष, वानरहरू, सुग्र्रीवले
अङ्गदलाई राज्य दिएर जाने धारणा पनि रामले सुन्नु भयो। राम, प्यारो भक्त
विभीषणकहाा गएर प्रारब्ध ठूलो हो यो कसै गरे पनि छुट्दैन त्यसो हुादा भूरहेसम्म
राज्य चलाएर बस भन्ने मर्जी भयो। हनुमानलाई पनि चिरञ्जीवी भएर रहने, र मेरो
हुकुम बमोजिम काम गर्न तत्पर रहेर बस्ने, जाम्वावानलाई पनि द्वापरमा तिमीसाग
लडाई लड्नु छ, त्यतिञ्जेल यहीं रहने भन्नु भयो। जो रामको साथमा जान तयार थिए
सबैलाई साथमा जानको लागि भन्नु भयो। आÇना सबै परिवारलाई साथ लिएर गुरू
वशिष्ठलाई मङ्गल गर्न भन्नु भयो। सीताजीले पनि अघिको रूपलाई छिपाएर लक्ष्मीको
रूप लिएर वामतिर बस्न जानु भयो। पृथ्वी दक्षिणतर्फ बस्नु भयो। यस समय भुवनभरिका
सबै आए। यस वेला ब्रÞमा पनि आउनु भएको थियो र रामले ब्रÞमालाई यी मसाग
जान लागेका सबैलाई शुभलोक दिएर परिवारको साथमा आनन्दसाग बस्ने व्यवस्था
मिलाउनको लागि आदेश दिनु भयो। ब्रÞमाले पनि यो सबै काम गर्नु भयो। सबैले सरयु
स्नान गरे। गायत्री, चारवेदले मङ्गल गीत गाए। देवताहरू आएर पुष्पवृष्टि गरे। राम
सरयु नदीमा पस्नु भयो। शत्रुघ्न र भरत शंख चक्र बनेर रामको बाहुमा बसे, सुग्रीव
सूर्यमा गएर मिले। राम वैकुण्ठमा पुग्नु भयो। शिवजीले पार्वतीलाई रामले संसारको
भार हरेर जानु भयो। रामायण जसले पढ्छ ऊ वैकुण्ठ लोकमा पुग्छ भन्ने कुरा बताउनु
हुन्छ र उत्तरकाण्ड रामायण समाप्त हुन्छ।
अन्त्यमा
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
रामायणको सङ्क्षेपीकरण मैले माथि नै लेखिसकेको छु। रामायणमा रामले
गरेका सबै कर्महरू, राक्षसहरूद्वारा पृथ्वीमा गरिएका सम्पूर्ण अन्याय अत्याचारबाट
पृथ्वीमा पुग्न गएको भारलाई हरण गरी सबै ऋषिमुनि देवताहरू तथा मानवहरूलाई
स्वतन्त्ररूपमा यज्ञहरू, तपहरू गरेर सुखभोग दिलाउनको लागि भगवान विष्णुले
दशरथको (मानव) पुत्रको रूपमा जन्म लिनु भएको हो भन्ने भावार्थ हामी सबैले
बुझ्न सक्छौं। खास सत्यको सधैं विजय हुन्छ। रामलाई सत्यको रूपमा लिइएको छ र
रावणादि राक्षस्हरूले गरेको कुकृत्यहरूलाई असत्य कुकर्मको रूपमा लिइएको छ।
हरेक ठाउामा रामले सत्कर्मलाई अङ्गाल्दै, धर्मको संरक्षण गर्दै, मानव कृयाकलापको
प्रदर्शन गर्दै, आÇनो सही विष्णु–रूपलाई लुकाउादै, देवता ऋषिमुनिहरू सबैले भोगेका सबै
दु:ख कष्टलाई हटाउादै संसारिक कृयाकलापमा सहभागिता मूलक प्रदर्शन गरेको हामीले
पाउाछौं। रामलाई भगवान विष्णु अवतारको रूपमा र रामायणलाई धार्मिक ग्रन्थको
रूपमा हामी (हिन्दुहरू) ले स्वीकारी सकेका छौं। यसमा टिप्पणी गर्नु तर्फ नलागी
‘भगवानको लीला अपरम्पार, यिनकै भक्तिमा तरिन्छ संसार’ भन्दै बिदा चाहान्छु।
(९८४१३३५९८३, कावासोती–१, शान्तिचोक, नवलपरासी)
वि.सं १८७१ असार २९ गते धनञ्जय र धर्मावतीदेवीको पुत्रको रूपमा चूादी
रम्घामा भानुभक्त आचार्यको जन्म भएको थियो। भानुभक्त श्रीकृष्ण आचार्यका नाति
र धनञ्जय आचार्यका पुत्र भएकाले उनको अध्ययनको थालनी आÇनै घरमा आÇनै
बाजेबाट भएको थियो। उनका बाजे जब काशीबास जानु भयो, भानुभक्त पनि बाजेको
साथमा काशी गएका थिए। यस अवसरमा ५/६ वर्ष भानुभक्त बनारसमा बस्ने अवसर
पाए र त्यहाा उनको अध्ययन राम्रो भयो। उनको साहित्यतिर र धर्मतिरको प्रभाव पनि
उनकै बाजे श्रीकृष्ण आचार्यको परेको थियो। मोतीराम भट्टले भनुभक्तलाई १९४८मा
आदिकविको रूपमा लेख्नु भयो तर १९९७ सालमा युद्धशमशेरले यसलाई मान्यता दिए
पछि भानुभक्त आदिकविको रूपमा प्रचलित हुनुभये। भानुभक्तका कृतिहरू– एकदेव
उपाध्यायले यस रामायणमा आदिकवि भानुभक्त आचार्यको सङ्क्षिप्त जीवनीमा प्रकाश
पार्नु भए बमोजिम उनको प्रथम पद्य आÇनै जन्मपत्रिकाको वर्णन भएको शिखरिणी छन्दमा
बनाइएको दश हरफ नै हुन् भन्ने छ। उनले वि.सं १८९८ सालसम्ममा बालकाण्ड
रामायण तयार पारेका थिए भनिन्छ। उनका बाबु पाल्पा मालमा खरदार थिए। खर्दार
पदमा रहादा हिसाब कितावमा फरक परेकोले बाबुको मृत्यु पछि भानुभक्तलाई १९०६
सालतिर हिसाव फस्र्योट गर्ने अड्डाले समात्यो र पााच महिनासम्म नजरबन्दमा राख्यो
तर नरेन्द्रराज प्रसाईद्वारा लेखेको एक लेखमा (कैलाश राष्ट्रिय साहित्यिक विविध पत्रिका
(२०७० को पृष्ठ ६३ मा) भानुभक्तले ३७ वर्षको उमेरमा सरकारी जागिर पाएको
र हाकिमले दुई वर्षमा नै जागिर खोसेको, रकम हिनामिनाको अभियोगमा कुमारी
चोकमा थुनेको भनिएको छ। वास्तवमा भानुभक्त थुनुवामा पर्नको कारण बाबुको नभै
आÇनै कारणले भएको पुष्टि हुन्छ। यस अवसरमा उनले रामायणका अयोध्या, अरण्य,
किष्किन्धा र सुन्दरकाण्डको रचना गरेका थिए। नजरबन्दबाट निस्के पछि उनले
युद्धकाण्ड र उत्तरकाण्ड लेखेका थिए। यसरी उनले १९१० सालतिर सम्पूर्ण रामायणको
रचना गरिसकेका थिए। उनका कृतिहरूमा रामायण, बधूशिक्षा, भक्तमाला, प्रश्नोत्तरी,
रामगीताको साथै केही फुटकर कविताहरू पनि हामीले अध्ययन गर्न पाएका छौं,
जो अति गहन भावनामा र सरल भाषामा लेखिएका छन्। नेपाल राज्यको एकीकरण
पृथ्वीनारायण शाहले गरेका थिए र सन् १७६८ मा नेपाल खाल्टोभित्रका देशहरू जितेर
पृथ्वी नारायण शाहले नेपाली भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषामा प्रयोगमा ल्याए
रजस्थल ।।
भने नेपाली समाजलाई भाषागत रूपमा एकबद्ध गर्ने काम भानुभक्त आचार्यले गरेका
थिए। भानुभक्तभन्दा अघि पनि केही कविहरूले नेपाली भाषामा लेख्ने काम गरेका
थिए तर अध्यात्म रामायण (सम्पूर्ण राम कथा) प्रदान गर्ने काम भने भानुभक्तबाटै
भएको थियो। आज भानुभक्तलाई आदिकवि भनेकोमा पनि चर्चा उपचर्चा उठेका छन्
तापनि भानुभक्तले आÇनो कृतिलाई नेपालीमय बनाएकै हुन् र नेपालीको रगतको बूाद
बूादमा आÇनो भावनालाई घोलेकै हुन्। उनको यो सम्लग्नतालाई कसैले जे भने तापनि
नेपाली मुटुको धड्कनबाट आदिकवि भानुभक्तलाई अलग्याउन सकिदैन। त्यसो हुादा,
नेपाली भाषामा भानुभक्तको योगदान ठूलो थियो र आज नेपाली भाषा समस्त नेपालीको
जनजिब्रो भएको छ। जहाा नेपाली पुगेका छन् त्यहाासम्म यो भाषा मौलाउादै गएको छ।
अत: यस्ता मुटुका धडकन वि.सं. १९२५ मा भौतिक शरीरलाई त्याग्दै हामीबाट भौतिक
सम्पर्क हुनबाट सदाका लागि अलगिन पुग्नु भयो। उहााका अमरकृतिहरूमा रामयणलाई
यहाा प्रस्तुत गर्ने अनुमति चाहान्छु।
भानुभक्तीय रामायणको सङ्क्षिप्त परिचय–जय नेपाल प्रकाशनबाट प्रकाशित,
बाबू सोमनाथजीले सम्पादन गरेको संस्करण २०४६ लाई मैले अध्ययन गर्ने मौका पाएा।
यो अङ्क २०४५ सालमा प्रकाशन भएको थियो। यसमा सातकाण्ड रामायण र कवि
शिखरनाथद्वारा लिखित पुराणबमोजिम शुद्ध रामस्वमेध–काण्डको कथा लेखिएको आठौं
काण्ड छ। तर मैले यहाा सातकाण्ड रामायणमात्रको सङ्क्षेपीकरण गरेको छु। यसको
मूल्य भा रू ८०/– राखिएको छ।
रामायण महात्म्य
रामायणको सुरूवात महात्म्यबाट हुन्छ। पहिला दुई पङ्तिलाई यहाा हेर्यौं–
एक् दिन् नारद सत्यलोक् पुगिगया लोक्को गरूा हित् भनि
ब्रÞमा ताहिं थिया पर्या चरणमा खूशी गराया पनि
यी शब्दद्वारा थालनी गरिएको रामायणमा ब्रÞमासाग नारदले कलियुगमा मान्छे
दुराचारी, पापाचारी, अरूको निन्दा गर्ने, परस्त्रीमा रत हुने, हिंसामा लाग्ने, देहलाई
आत्मा मान्ने, नास्तिक, पशु समान, पत्नीलाई ईश्वर र मातापितालाई शत्रुवत व्यवहार
गर्ने, ब्राह्मण भै वेद बेचीरहने, जातीय धर्म क्षेत्रीयहरूमा नरहने, शुद्रहरूले ब्राह्मण
सरिका काम गर्ने, यस्तो अवस्थाका मानिसलाई कसरी उद्धार गर्न सकिएला भन्ने धारणा
राख्दा ब्रÞमाजीले रामायणको अध्ययनले सब पाप हरण गर्न सक्छ भन्ने जवाफ दिनु
भयो। रामायाणको अध्ययन र राम नवमीमा रामको नाम लिएर उपवास गर्ने, तुलापुरूष
दान गर्ने रामगीताको अध्ययन गर्दा पनि विष्णु पुरीमा पुग्ने धारणा राख्नु भयो।
रामायण बालकाण्ड
कैलाशमा शिवजीको काखमा वीराजमान पार्वतीले महादेवसाग आÇना धारणा
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
राख्दै भन्नु भयो सीतालाई रावणले हर्यो, राममा ठूलो विपत आई पर्यो, ईश्वरमा शोक
हुादैन, अज्ञान हुादैन तर राममा यस्तो देखियो, यो अवस्थामा रामलाई कसरी ईश्वर मान्ने
? पार्वतीका यस्ता वचन सुनेपछि शिवले पार्वतीसाग भन्नु हुन्छ– ‘मानवमा तत्वज्ञान
नभएर रामलाई मानिस ठान्दछन् तर राम चौध भुवनका पति हुन् र भगवान हुन्।’
रावणले गरेको कुकृत्यले गर्दा पृथ्विलाई भार भयो। यसरी पृथ्वीलाई भार हुादा, ब्रÞमादि
देवताहरू क्षारसमुद्रमा गएर विष्णुको आराधना गरे साथै मानिसबाट ता मर्नेछस् भन्ने
ब्रÞमाको वरदान पाएकोले हजुर (विष्णु ले मानिस अवतार लिएर रावणलाई मारेर
हाम्रो उद्धार गर्नु होस् भन्ने देवताको आग्रहमा विष्णुले जनकपुरमा जनक राजाकी
पुत्रीको रूपमा लक्ष्मीले जन्म लिनेछन् र आफू स्वयम् भगवान अयोध्यामा दशरथको
पुत्रको रूपमा जन्म लिएर देवताको इच्छ्या पूर्ति गरिदिने कुरा देवतालाई बताएर
विष्णु अन्तध्र्यान हुनुभयो। यसरी देवतालाई भगवान विष्णुले भने पछि ब्रÞमाले इन्द्रादि
देवताहरूलाई, पृथ्वीमा गएर बानरको रूपमा जन्म लिन भन्नुभयो। रघुवंशमा प्रभुले
जन्म लिएर विश्वामित्रलाई गुरूको रूपमा स्थापना गरेर, गौतमपत्नीको पापनाश गर्नु
भयो। धनुलाई, भााचेर, सीतालाई विवाह गर्नु भयो। वीर परशुृरामको घमण्डलाई तोड्नु
भयो। अयोध्यामा बसी १४ वर्ष वनबासमा पसी, पृथ्वीको भार हरण गर्नुभयो। आत्मा
र परमात्मालाई बुझ्दा मुक्ति मिल्ने कुरा जो शिवजीले पावर्तीलाई तत्वज्ञान बुझाउनु
भएको थियो, हनुमानलाई पनि सीताले तत्वज्ञान दिदै भन्नु भएको थियो कि राम ब्रÞम
हुन् र म शक्ति हुा।
रामको जन्म र बाललीला:– राजा दशरथका पुत्रहरू थिएनन्। वशिष्ठ ऋषिले
दशरथ राजालाई शान्तका पति शृङ्ग्य ऋषिलाई डाकेर एउटा यज्ञ गर्यो भने चार
भाइ छोरा जन्मने छन् भन्ने कुरा बताउनु भयो। दशरथ राजाले पनि वशिष्ठको कुरा
बमोजिम यज्ञ गर्नु भयो। अग्निले पायसको थाली दशरथ राजालाई दिनु भयो। दशरथ
राजाले त्यो पायसलाई कौशल्या र कैकयीलाई दिनु भयो। यसै बीचमा सुमित्रा आइपुगेर
पायसको भागको खोजी गर्दा कौशल्या र कैकयीले पायस झिकेर दिए पछि तीनवटै रानी
गर्भिणी भए। कौशल्याले रामलाई जन्म दिनु भयो र चतुर्भुजरूप प्रभूको दर्शन पनि
पाउनु भयो। यसरी कैकेयीतिर भरत, सुमित्रातिर लक्ष्मण र शत्रुघ्न जुम्ल्याहा पुत्रले जन्म
लिए। यी चारै भाइको नामकरण वशिष्ठ ऋषिले गर्नु भयो। यी बालकको क्रियाकलाप
पायसको वितरण अनुसार हुन थाल्यो। राम र लक्ष्मणको क्रियाकलाप एकातिर देखिन्थ्यो
भने भरत र शत्रुघ्नको एकातिर ।
विश्वामित्रले राम लक्ष्मणलाई माग्नु:– एक दिन विश्वामित्र दशरथसाग
राम र लक्ष्मणलाई माग्न आउनु भयो। मरिच र सुवाहुलाई मार्नको लागि लिएर जानु
भयो। विश्वामित्रले लिएर जाादा बाटोमा भोक तिर्खा नलाग्ने मन्त्र सिकाइ दिनु भयो।
रजस्थल ।।
बाटोमा ताडकालाई छातीमा तीर हानेर मारिदिनु भयो र तरीका आश्राममा गएर एक
रात बिताउनु भयो। अर्को दिन सिद्ध आश्राममा गएर बस्नु भयो। यहाा जब ऋषिहरूले
होम गर्न थाल्दछन् त्यतिवेला मरिच र सुवाहु आएर यज्ञ विध्वंश गर्न थाल्दा रामले
मरिचलाई बाण हानेर जलाधिका तीरमा पुर्याई दिनु हुन्छ र सुवाहुलाई अग्निबाण हानेर
जलाई दिनु हुन्छ। यसरी यी दुई राक्षसलाई मारे पछि गौतमकी पत्नी अहिल्यालाई इन्द्रले
गौतमको भेषमा आएर सतीत्व हरण गरिदिएका थिए। गौतमले यो कृत्य थाहा पाएर
इन्द्रलाई शरीर भरी हजार योनि होउन् भन्ने श्राप दिएका थिए। अहिल्यालाई शिला
भएर रहनु भन्ने श्राप दिनु भएको थियो। रामचन्द्रको पाऊ लागे पछि उद्धार हुने पनि
भनिएकोले रामको कृपाबाट अहिल्याको उद्धार भयो।
रामको जनकपुर यात्रा:– राम, लक्ष्मण र विश्वामित्र जनकपुरको यात्रामा
लाग्नु भयो। जनक राजाकी पुत्री सीतासाग विवाह गर्ने मानिसले शिवजीको धनुलाई
उचाल्नु पर्ने सर्त राखिएको थियो। धनु उचाल्न कसैले सकेका थिएनन्। रामलाई त्यो
धनु उचाल्न लगाइयो। ५००० जनाले धनुष बोकेर ल्याइदिए र रामले त्यो सहजै
उचालेर तााजो चढाउादा भााचिएर दुई टुक्रा भएर पृथ्वीमा खस्यो। यसरी रामको विवाह
सीतासाग, लक्ष्मणको विवाह उर्मिला, श्रृतकीर्तिको विवाह भरतसाग भयो भने माण्डवीलाई
शत्रुध्नले विवाह गरे। जनक राजाले पनि सयकोटी दौलत, रथहरू, घोडाहरू सय लाख,
छ सय मस्त हात्ती, एक लाख पैदल लस्कर दिंदै सीतालाई सासू ससुरालाई सेवा गर्ने र
पतिव्रता नारी भै रहने अर्ति दिंदै बिदाइ गरेका थिए। विवाहपछि अयोध्या जानको लागि
जब फौज अघि बढ्छ, परशुराम आउाछन् र रामलाई लल्कार्दछन्। भन्छन्– ‘पुरानु
धनुषलाई त भााचिस लौ यो धनुष उठा भने पछि राम पनि क्रोधित हुादै धनु खोसेर कहाा
हान्ने हो बाण भन यदि ठाउा पाइन भने तेरा खुट्टा भााचिदिन्छु भन्दा परशुरामले आÇनो
तपस्या गर्दाका कुराहरू सम्झे र रामका शरणमा परे रामले पनि आशीर्वाद दिएर
महेन्द्र गिरिमा परशुराम गए भने रामको विवाहका जन्तीहरू अयोध्यातिर लागे। यसरी
रामायणको बालकाण्ड सकिन्छ।
रामायणको अयोध्याकाण्ड:– राम–सीता एकान्तमा भएको अवसर पारी,
नारद आउनु हुन्छ। यता दशरथ रामको राज्याभिषेकको तयारीमा लाग्नु हुन्छ। उता
नारदजी आएर रामलाई राज्यलोभमा नफसी पृथ्वीको सारा भार निर्मूल पार्नुपर्ने
कुराहरूको स्मरण गराउनु हुन्छ। राम राज्यलोभमा नफसेर भोलि नै त्यस तर्फ लाग्ने
कुरा नारदजीलाई बताउनु हुन्छ। नारदजी रामलाई तीन फन्का लगाएर फर्कनुहुन्छ।
वशिष्ठ ऋषिले सबै गुÞय कुरा जान्दा जान्दै पनि रामलाई राज्याभिषेकको तयारीमा
लाग्न भन्नु हुन्छ। यो सबै चाल मन्थराले पाउाछिन् र कैकेयीलाई दशरथसाग वरमाग्नको
लागि प्रेरित गर्दछिन्। कैकेयीले पनि अनेक बाहना गरेर दशरथसाग रामलाई १४ वर्ष
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
वनबास र भरतलाई राजगद्दीको वरदान माग्दछिन्। दशरथले वरदान दिंदै आाफू मुर्छा
पर्दछन्। कैकेयीले रामसाग पनि यी कुरा राख्दछिन्।
रामको वन यात्रा:– कैकेयी जब वरमाग्न सफल भए पछि रामले वनजान आमा
तथा घरपरिवारसाग बिदा लिएर वन प्रस्थान गर्न राम, सीता र लक्ष्मण दशरथसाग
बिदा माग्न जान्छन्। कैकेयीले पुराना वस्त्र सहित बिदा गर्दछिन्। लक्ष्मण र सीतामात्र
नभएर अयोध्याका सारा जनता पनि रामको पछि लाग्दछन्। यति वेला वामदेव ऋषिले
सबै प्रजाहरूलाई ‘राम भगवान हुन्, सारा पृथ्वीको भार हरण गर्नको लागि वन जान
लागेको हुादा रामको पछि लाग्न हुादैन’ भनी सम्झाएर घरतिर फर्काइदिनुहुन्छ। वन
प्रस्थानको पहिलो दिन रामको बास वृक्षको तल हुन्छ, दोस्रंो दिन गङ्गा किनारमा
शिंशापाको वृक्षतल बास हुन्छ। यतिवेला गुÞयजी फलफूल लिएर आउनु हुन्छ, रामले
बरको जराबाट दुध निकालेर जटामा घसेर, मुकुटसरि बााधेर, जलपान गरेर, कुशको
शयनमा सुत्नु हुन्छ। लक्ष्मण र गुÞयले रखवारी गर्दै सुख दु:खका कुराहरू चल्दछन्।
लक्ष्मणले मानिसले कर्मको फल चाख्नै पर्छ यदि यो नबुझेर कसैले दु:ख दिन्छ भनिन्छ
भने त्यो कुबुद्धि हुन जान्छ। यसो गर्दा धर्मको पनि नाश हुन्छ भन्नु भयो –
धीरा भै रहनू विपत्ति सहनू कस्तै परून् तापनि
कैलै मोहविषे नपर्नु जनले मिथ्या छ संसार् भनी
उज्यालो भयो, गङ्गा तरेर, मृग मारेर पकवान बनाएर खाएर, त्यस रात रामको
बास त्यही भयो। चौथो रात भरद्वाजको आश्रममा पुग्नु भयो। पााचौ दिन ऋषिकुमार
लिएर यमुना नदी तरी राम चित्रकूटतिर लाग्नु भयो। वाल्मीकि (पहिला यी व्याधा थिए,
सप्तऋषिको निर्मल कृपाले, रामनाम उल्टा जपेर ऋषि बन्न पुगेका थिए) का आश्रममा
पुर्याइ ऋषिकुमार फर्कनु भयो। रामलाई वाल्मीकिले गङ्गाका र चित्रकूट पर्वतको
बीचमा बस्न आग्रह गरे।
दशरथको मृत्यु:– दशरथलाई ऋषिको सराप परेको थियो। यो ऋषिको
सरापमा रामको वियोगमा दशरथको मृत्यु भयो। दशरथको मृत शरीर तेलमा राखी
भरतजीलाई बोलाइयो। भरतले बाबुको मृत्युमा ठूलो दु:ख मान्नु भयो र कृयाकर्म गर्नु
भयो। दशरथको मृत्यृको खबर वशिष्ठ ऋषिले रामलाई दिनु भयो र रामले गङ्गा
किनारमा गएर तिलाञ्जली दिएर पिण्डदान गर्नु भयो। भरत दु:खित हुादै कृयाकर्म सकेर
रामलाई फर्काउन वनमा गएर रामसाग फर्कन आग्रह गर्दै राम झ् फर्कनु पर्छ नत्र म
मृत्युवरण गर्दछु भन्न थाले पछि वशिष्ठ गुरूले राम पृथ्वीको भार हरण गर्नको लागि
स्वयम् भगवान मानवरूप लिएर यस पृथ्वीमा आएकोले रावणलाई मारेरमात्र अयोध्या
फकर्ने भनी सम्झाए पछि भरतले एकजोर खराऊ लिएर अयोध्यातिर फर्केर राजकाज
चलाउन थाल्नु हुन्छ। राम भने अत्रि मुनिको आश्रमतिर लाग्नु हुन्छ। अत्रि मुनिको
रजस्थल ।।
आश्रममा राम पुगे पछि सीताले अत्रिकी पत्नी वृद्धा अनुसूयालाई दर्शन दिनु हुन्छ।
अनुसूयाले जोर जोर कुण्डल, सारी र अङ्गराग चढाएर सीतालाई आशिष् दिनु भयो।
त्यहीं ऋषि दम्पतिले खानाको व्यवस्था गरे। यओध्याकाण्ड यहीा समाप्त हुन्छ।
रामायण अरण्यकाण्ड :–
यहाा रामचन्द्रले अत्रि ऋषिसाग जानको लागि बिदा माग्दै अगुवाको लागि ऋषिसाग
आग्रह गर्नु हुन्छ। ऋषिले पनि केही टाढासम्म जाादै शिष्यहरूलाई खटाए। एककोस
हिाडे पछि एउटा नदी तर्नु पर्ने थियो। त्यो नदी नाउबाट तरेर राम अघि, सीता माझ
र लक्ष्मण पछि लागेर घनघोर जङ्गलतिर प्रवेश गर्दा करिब छ कोस हिाडेपछि एउटा
सुन्दर तलाऊ देखियो। त्यो तलाऊमा पानी पिउन लाग्दा जो पहिला जन्ममा बिद्याधर
थियो श्रापले गर्दा राक्षस भएको थियो । हातहतियार र सीतालाई छाडेर जाने या
लडाइा गर्ने भने पछि रामले त्यो राक्षसलाई राक्षस योनिबाट बध गरी बिद्याधरको
रूपमा स्वर्ग पठाइदिनु भयो। यसरी बिद्याधरको उद्धार गरे पछि श्रीरामचन्द्र भगवान
शरभङ्ग ऋषिकोमा गएर दर्शन दिनु भयो। श्रीरामचन्द्र भगवान शरभङ्ग ऋषिकोमा
गए पछि शरभङ्गले रामको दर्शन गरी आÇनो देह त्याग गरिदिए। यहाा धेरै ऋृषिसाग
रामको भेट हुन्छ। ऋषिहरूले पनि आफूलाई राक्षसले दिएको कष्टलाई भन्न थाले र
बाटोमा हिाड्दा रामले खप्परहरू पनि देख्नु भयो। केही वर्ष रामको बसाइ पनि यही
ठाउामा हुनगयो। यहाा बस्दा श्रीरामले सुतीक्ष्णलाई दर्शन दिएर देह छुटे पछि मुक्ति
मिल्ने छ भन्दै अगस्ति ऋषिलाई भेट्न जाादा अग्निजिÞवा (अगस्तिका भाइ) लाई भेटेर
एक रात त्यहीा बसी दोस्रो दिन अगस्तिजीकहाा गएर भेट गर्नु भयो। अगस्तिजीले पनि
रामलाई इन्द्रजीले लिएका सुन्दर तलबार, धनु, बाण र ठोक्रा रामलाई दिनु भयो। यसरी
नै रामभक्त सुतीक्ष्णलाई रामले दर्शन दिनु, अघि बढदा बाटोमा वृद्ध जटायुसाग भेट
हुनु, राक्षस ठानी मार्न तयार हुादा जटायुले आÇनो विन्तिभाव प्रकट गरे पछि नमारी
पञ्चवटीमा राम पुग्नु भयो।
पञ्चवटीमा गए पछि, रामलाई लक्ष्मणले कसलाई ज्ञान र कसलाई विज्ञान भनिन्छ
भन्ने सोधनी गर्दा रामले भन्नु हुन्छ:–
यै ज्ञान् कहिन्छ सुन यहि कहिन्छ विज्ञान्
यो रीत् गरीकन बस्या हुादि छुट्छ अज्ञान्
रामले ज्ञानतत्वको लक्ष्मणजीलाई जानकारी गराउनु हुन्छ। यसै बखत शूर्पणखा
आएर रामलाई पति भज्छु भन्न थाली। रामले सीता साथमा छिन् त्यसो हुादा मलाई पति
भज्नुभन्दा लक्ष्मणलाई पति भज्नको लागि जाऊ भने पछि ऊ लक्ष्मणसाग जान्छे। लक्ष्मण
रामको दास भएकोले लक्ष्मणलाई नभै रामलाई नै पति भज्नु राम्रो भने पछि पुन: ऊ
रिसाएर सीतालाई खान खोज्दा रामले भार हर्ने वीज रोपण गर्नको लागि लक्ष्मणलाई
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
नाक कान काटिदिने आदेश दिनु हुन्छ र लक्ष्मणले नाक कान काटिदिनु हुन्छ। नाक
कान काटिए पछि शूर्पणखा त्रिशिर, दूषण र खरकहाा गएर यी सबै विस्तार गर्छे। रामले
पनि अब लडाईा हुन्छ भन्दै लक्ष्मणजीलाई सीतालाई लिएर गुफामा बस्ने आज्ञा दिनु
हुन्छ र चौध हजार फौजसाग आफू लड्न तयारीमा बस्नु हुन्छ। शूर्पणखाको कुरा सुने
पछि त्रिशिर, दूषण र खर रामसाग लडाइा गर्न आउाछन्। रामले तीनै भाइलाई मारे पछि
शूर्पणखा रावण कहाा जान्छे र सीता राम्री छन् तिनलाई हरण गर्न छल गर्नुपर्छ भन्छे।
बहिनीको यो खबर सुने पछि रावण मरिच कहाा गएर सुनको मृग हुनु पर्छ भन्यो।
मारीचले रावणलाई कुलको नाश हुन्छ, सीता हरण गर्न हुादैन भने पछि पनि रावणले
मानेन। मारीचले सुनको मृग भएर नगए मारिदिन्छु भने पछि रावणबाट मर्नु भन्दा
रामबाट मर्नु राम्रो भनी मारीच सुनको मृग बनेर रामको अघि जाने भयो। यतिवेला
रामले सीतालाई अग्निमा छिपाएर राख्ने र छाया सीतासाग बस्ने काम गर्नुभयो। सुनको
रूप धारण गरेको मारीचलाई रामले मारिदिए। मारीच मर्दा हे भाइ लक्ष्मण भनेर
मारीच करायो। मारीचको आवाज सीताले सुने पछि, लक्ष्मणलाई रामसाग जान भन्दा
लक्ष्मणले सीतालाई सुनको मृग रामले मारिसकेको हुादा जान नपर्ने कुरा जनाउादा
उल्टै सीता रिसाएर मलाई भज्ने विचार छ कि के भन्ने अपशब्द बोले पछि लक्ष्मण
राम भएतिर जान्छन्। लक्ष्मण रामतिर लागे पछि रावण आएर सीतालाई, रामलाई
छाडी अब मलाई पति भज भन्दै नछोई जमिन खोस्रेर उठाई रथमा हालेर अपहरण
गरेर लिएर जाादै थियो यतिवेला बाटोमा जटायुले देखेर रथलाई टुक्रा टुक्रा पार्न थाले
पछि रावणले जटायुको पंखेटा काटेर खसालिदिन्छ। सीतालाई रावणले लङ्कामा लगेर
अशोक बाटिकामा मातृवत् व्यवहार गरेर राख्न थाल्यो। सीतालाई लङ्कातिर लान
लाग्दा ऋष्यमूक गिरिको माथि पुगे पछि सीताले लगाएका गहनाको पोको बनाएर
खसाली दिनु हुन्छ र यो पोको सुग्रीवले फेला पार्दछन्।
रामले मरिचलाई मारेर कुटीमा फर्कन्छन् त सीतालाई देख्न पाउनुहुन्न र शोक
गर्दै हिड्न थाल्नुहुन्छ। जटायुलाई देखेर खाएको शङ्का गर्नु हुन्छ। जटायुले सारा
वृतान्त सुनाए पछि जटायु मर्छ। जटायु मरे पछि रामले दाहसंस्कार गरेर क्रिया गरेर
मांसपिण्ड दिनु भयो। राम वन–वन बीच घुम्न थाल्नु भयो। यसरी जब राम अघि
बढी रहेका वेला छातीमा मुख भएको चारचार कोससम्म पुग्ने दीर्घबाहु भएको राक्षस
फेला पर्यो र रामले यसका दुवै हात काटेर खसालि दिनुभयो। दुवै बीच वार्तालाप हुादा
रामको नाम सुने पछि आÇनो वृतान्त (अष्टवक्र ऋषिले, श्राप दिएर ऊ अप्सराबाट
राक्षस भएको बतायो। शिर इन्द्रले हरे तर शिर नभएर पनि बााचेकोमा इन्द्रलाई दया
आयो र छातीमा नै मुख दिए। रामबाटै मुक्ति हुने हुादा मुक्तिको लागि राममा विन्ति
चढायो। प्रभूले पोलेर खाक पारी दिनु भयो। यस पछि रामको भेट शवरीसाग हुन्छ।
रजस्थल ।।
शवरी अधम जातकी भए पनि रामबाट तरिन्। रामले यतिवेला सीताको बारेमा पनि
सोधनी गर्दा शवरीले सीता लङ्कामा भएको र पम्पा भन्ने तलाउको नजिक ऋषमूक
पर्वतका टाकुरामा सुग्रीव बस्छन्। बालिलाई मातङ्गजीको त्यस ठाउामा जान नहुने श्राप
परेकोले उनी त्यहाा सुरक्षित छन्। हजुरले सुग्रीवसाग मित्यारी लगाएर सीतालाई प्राप्त
गर्न सकिन्छ भन्दै शवरीले देहत्याग गरिन्।
रामायण किष्किन्धा काण्ड
यसकाण्डमा राम र सुग्रीवको भेट हुन्छ । राम र सुग्रीवले मितेरी लगाउाछन्।
सुग्रीवले सीताले खसालेका गहना टक्क्य्राउाछन् । रावणलाई मारेर सीतालाई फर्काउने
काम गरौंला भनेर सुग्रीवले रामलाई भन्नु भयो। हनुमानले पनि अग्नि साक्षी राखेर
सीता फर्काउने प्रण गरे। यहाा सुग्रीवजीले रामलाई आÇनो कथा सुनाउन थाल्नु भयो।
मयपुत्र मायावीले बालिलाई आÇनो गुफामा लगी थुने पछि गुफाबाट रगत बगेको
सुग्रीवले देख्नु भयो। मायावीले बालिलाई मारेको ठान्नु भयो। यसरी मरेको ठाने पछि,
सुग्रीवले गुफाको मुखमा ठूलो ढुङ्गा राखी राज्यमा फर्केर राजा बनेर राजकाज चलाउन
थाल्नु भयो। तर बालि पछि फर्केर आयो। रिसाएर सुग्रीवकी पत्नीलाई भोग गर्न थाल्यो।
यस ठाउामा दुन्दुभि नामको राक्षस आएर बालिलाई दु:ख दिन थाल्यो, दुन्दुभिलाई बालिले
समातेर टाउको निमोठी हातमा लिंदा रगतका छिटा ऋषिको आश्रम वरिपरि पुगे भने
टाउको फाल्दा चार कोस पर पुग्यो र रगतका छिटालाई देखेर ऋषिले बालिलाई ता यहाा
आए तेरो पनि शरीर टुक्रिएर खसोस् भन्ने सराप दिएको कुरा सुग्रीवले रामलाई बताए।
सुग्रीवले दुन्दुभिको त्यो शरीर अझैतक पर्वत समान छ र त्यसलाई Çयााक्न सकेमा मात्र
बालि मार्न सक्नु हुने छ भन्ने विश्वास लिने छु भन्दा रामले त्यो शरीरलाई पाउका
अङ्गुलीले Çयााक्दा चालीस कोससम्म पुग्यो। यति गर्दा पनि सुग्रीवलाई रामले बालि
मार्न सक्छन् भन्ने विश्वास लागेन र उसले भन्यो बालिले त यी तालका सबै वृक्षहरू
गनी हल्लाएर पातैसमेत खसाली दिन्छ, त्यसो हुादा हजुरले एक बाण हानेर यी तालवृक्ष
सबैमा छिद्र बनाई बक्सेमा म विश्वस्त हुने थिएा भने पछि रामले एक बाण झिकेर हान्दा
सात ताल भेदन गरेर बाण फर्केर आयो। यसरी सुग्रीवले रामको बलको परीक्षण गरे
पछि, रामले सुग्रीवलाई बालिलाई लड्ने हााक दिनुहोस् भनेपछि दुवै भाइमा लडाईा हुन
थाल्यो तर बालि र सुग्रीवको अनुहार एउटै किसिमको भएकोले रामले बाण हान्न सक्नु
भएन। सुग्रीवले रगत छाद्दै गयो। सुग्रीवले फूल माला पहिरेर पुन: बालिलाई लड्ने
हााक दिंदा ताराले बालिलाई लडाइा नलड्ने र सुग्रीवलाई राज्य चलाउन दिने भन्दा,
बालिले मानेन। पुन: बालि र सुग्रीवको लडाइा हुन थाले पछि रामले रूखलाई छेदन गर्दै
बाण हान्दा बालिका छातीमा बज्रीन गयो। बालि मुर्छा परेर ढल्यो। यसमा बालिले पनि
मर्ने वेलामा लुकेर मारिएकोमा रामसाग यो अधर्म युद्ध भयो भन्न थाल्यो:–
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
चोरी मारिलिंदा न यस् हुन गयो मासू न खानू भयो
धर्मात्मा तिमि पापि नै हुन गयौ ज्यान् व्यर्थ मेरो गयो
बालिले रावणलाई मैल यहीें ल्याइदिने थिएा भन्दा रामले पनि बालिलाई बुहारी
हरेको पापले गर्दा ता मरेको होस्, यो युद्ध धर्मसङ्गत छ भन्नु भयो। बालिले छातीमा
लागेको बाणलाई झिकेर सहज मृत्युको चाहना राखे पछि रामले बाण झिकिदिनु हुन्छ
र बालिको सहज मृत्यु हुन्छ। बालि मरेको खबर ताराले पाउाछिन्। रामसाग आएर
विलाप गर्न थाल्छिन्। आफूलाई पनि मार्ने आग्रह गर्दछिन्। रामले, जीवलाई पति मान्ने
हो भने जीव कहिल्यै मर्दैन र देहलाई पति ठानेमा देह यहीं छ साथै संसार झुटो हो भन्दै
तारालाई सम्झाउनु भयो। सुग्रीवलाई दाजुको क्रियाकर्म गरेर राज्य सञ्चालन गर्नको
लागि भन्नु भयो। राम प्रवर्षण गिरिको शिखरमा चढेर सुन्दर गुफामा वर्षाकालसम्म
त्यहीा बस्ने र वर्षापछि सीताको खोजीमा लाग्ने कुराहरू सुग्रीवसाग राख्नु भयो। प्रवर्षण
गिरिको नजिक सुन्दर ताल र फलफूलले सजिएको वन थियो। त्यहीा बसोबास गर्दै प्रभूले
लक्ष्मणलाई पूजाविधि बताउनु भयो।
सुग्रीवलाई हनुमानले सीताको खोज खबरको लागि सम्झाउनु हुन्छ। यसरी
हनुमानले सीताको खोजीको लागि कुरा राखे पछि सुग्रीवले दश हजार फौज खटाउनु
हुन्छ। दक्षिणमा हनुमान सहितका वीरहरू सीताको खोजीमा जान्छन्। हनुमानलाई
रामले औंठी समेत दिएर पठाउनु हुन्छ। हनुमान लगायतका वीरहरू दक्षिणमा जाादा
विन्धागिरिमा एउटा राक्षस भेटिन्छ। त्यसलाई हनुमानले मुडकी कस्छन् र अर्को वनतिर
अघि बढ्छन्। तीर्खा लागेर पानी खोज्दै एउटा गुफामा हनुमान पुग्छन्। त्यहाा सुन्दर
तलाऊ फलफूल, घरहरूमा हीरा जवाहर समेत देखिन्छन् तर मानिसहरू भने एक
पनि देखिदैनन्। ध्यान गर्न लागेकी एउटी स्वयंप्रभालाई देख्छन्। उनले पनि हनुमानलाई
देख्छिन् र सोधनी गर्छिन्। हनुमानले पानीको खोजीमा आएको कुरा बताएपछि पानी,
फलफूल खाने र जाने तर उनी भने म रामको शरणमा जान्छु भन्न थालिन्। स्वयंप्रभा
(गन्धर्व–कन्या) ले आफू हेमा (विश्वकर्मकी पुत्री) की सखी भएको, हेमाले रामावतारमा
रावणले सीता हरण गर्दा बानरहरू आउने छन्, त्यति वेलासम्म तिमी यहीं बस र
रघुनाथको पूजा गर भनेर सखी गइन्। अब तिमीहरूलाई क्षणभरमा रस्तामा पुर्याइ
दिने र आफू रामको शरणमा जाने भनी उनले हनुमान लगायतका वीरहरूलाई
रस्तामा पुर्याइन् र रामको शरणमा गईन्। रामबाट बद्रीमा गएर मेरो ध्यान गरेपछि
परम्धाम पाउने वचन पाई उनी बद्रीतिर लाग्दै संसारबाट मुक्ति पाइन्। बानरहरू समुद्र
किनारको महेन्द्रपर्वतमा पुग्दछन् र धेरै चिन्तित हुन्छन्। सम्पाती गिद्ध वनबाट निस्केर
आहारा पाइयो अब पेट भरिने भयो भन्ने कुराहरू बानरले सुनेर डराए पनि। जटायु
रामको प्यारो थियो र संसारबाट तर्यो तर हामी भने यसको आहारा हुने भयौं भन्दा
रजस्थल ।।
सम्पत्तीले सुन्यो र भन्यो ‘बानर हो तिमीहरू नडराऊ तिमीहरूले जटायुका कुरा गर्यौ
तीता मेरो दाइ भएकाले सबै कुरा बताऊ र मलाई समुद्रमा लैजाऊ मैले स्नान अञ्जली
दान गर्दछु र सीताका सबै खबर बताइ दिउाला’ भनेपछि यी वीरहरूले सम्पतीलाई समुद्र
किनारबाट उठाएर पुन: त्यही ठाउामा ल्याइदिए। सम्पातीले सीता लङ्कामा शिशापाको
रूखमुनि भेटिनु, जो वीर चारसय कोस कुद्न सक्छ, त्यो सीता भएको ठाउामा पुग्छ
भन्दै सम्पातीले आफू र जटायुको विगतको यथार्थता सुनाउन थाल्छ। सम्पातीले भन्छ
कि ऊ र जटायु दुई भाइ थिए। को कति बलियो भनी सूर्य बिम्ब छुन जाादा मेरो पंख
डढ्यो तर जटायुले पंख बचाए र हामी विन्धगिरिमा मूर्छा परेम्। चन्द्रमा मुनिसाग भेट
भयो उनले रावणले सीता हरेर लाला त्यति वेला सीताको खोजीमा वानरहरू आउलान्
र तिम्रो पंख पलाउला भनेका थिए। मेरा पंख पलाए म उडो ल अब तिमीहरूमा जो
वीर छ लङ्काको लागि कुद’ भनेपछि अङ्गद र श्रीजाम्बबानले हनुमानको स्तुति गरेर,
सीता भेटन लङ्का जाने तर एक्लै रावणसाग नलड्ने भनेर हनुमानलाई लङ्का पठाइयो।
रामायण सुन्दर काण्ड
यसकाण्डमा हनुमान सीतालाई भेट गर्न लङ्का प्रस्थान गर्छन्। जब हनुमान
लङ्का जान आकाश मार्ग हुादै कुद्छन् तब इन्द्रले हनुमानको शक्ति दााज्न सुरसालाई
पठाउनु हुन्छ। सुरसाले हनुमानको अगाडि आएर म तिमीलाई खान्छु भनी खडा हुादा
हनुमानले म तिम्रो मुखमा पस्दिन जब म सीता भेट्छु र रामलाई सन्देश दिन्छु तब म
तिम्रो मुखमा पसुाला भन्नु भयो। सुरसाले मुखमा पसेर निक्लेर जाउन त भन्दा हनुमानले
चारकोसको शरीर बनाए। यो देखे पछि सुरसाले बीस कोसको मुख बनाइन् , हनुमानले
चालीस कोसको मुख बनाए पछि सुरसाले, असी कोसको मुख बनाइन्, हनुमानले छ बीस
कोसको शरीर बनाउादा सुरसाले दुईसय कोसको मुख बनाए पछि हनुमान अतिसूक्ष्मरूप
बनाएर मुखमा पसेर निस्के र जाने आज्ञा मागे। सुरसाले मैनाक पर्वत हुादै जाने सुझाव
दिएर स्वर्गतिर लागिन्। हनुमान अघि बढ्दा मैनाकले फलफूल खाने अनुरोध गरे
तर हनुमानले रामको काम सकेर मात्र फलफूल खाने भनेर छोएर मात्र अघि बढे।
सिंहिका राक्षसी जलमा बसेर छाया पक्डेर खान्ती जब हनुमानको गति बन्द हुन गयो।
यसरी कस्ले गति बन्द गर्यो भनी हेर्दा ंिसंहिकालाई देखेर दुई लात दिएर मारी हनुमान
लङ्काको तीरमा पुगे। दिनभर त्यहीा बसेर रातमा जब जान थाल्नु भयो लंकेनीले
हनुमानलाई एकचोट हानिन्। हनुमानले पनि रगत छाद्ने गरी हाने। यसरी हनुमान
भन्ने जाने पछि लंकिनी सारमा चलिन्। लंकेनीलाई ब्रÞमाजीले रावणले जब सीता हरेर
लिएर आउने छ, सीता खोज्न एक वीर आउने छ, त्यो वीरलाई तिमीले लात मारे पछि
वाममुडकीले हान्दा रगत छाद्दै ढल्ने छौ रावणको आयु त्यतिसम्म हुने छ, भन्नु भएको
कुरा लंकेनीले स्मरण गरी। लंकेनीले भनी अशोकका वनमा शिंशापाको बोटको तल
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
सीताजी हुनुहुन्छ। जब हनुमान लङ्का पुग्दछन् यति वेला जानकीको वाम नजर र हात
समेत फुर्यो, रावणको वाम हात र वाम नजर फुर्यो तर रघुनाथको भने दायाा अङ्ग
फुर्यो। हनुमान रावणका चोटाकोठा चहार्दै अशोकका वनमा पुग्दछन्। शिंशापाको रूख
मनि राक्षसीको घेरामा सीतालाई देख्दछन्। यतिवेला रावणले सपना देख्दछ र सीतालाई
आएर दुर्वाच्य बोल्दछ र पति भज भन्दछ। यति वेला सीताले राम लक्ष्मण नभएका
वेला हरण गरिस् यही नै तेरो मृत्युको कारण बन्ने छ। सीताका यी वचन सुनेपछि
रावणले दुई महिनाभित्र कित मेरो शयनमा या काटेर भुटुवा बनाएर मेरा पेटमा भन्दै
दरबारतिर लाग्यो। राक्षसीहरूले सीतालाई कसैले फकाउने कसैले धम्क्याउने गर्न थाले।
यतिवेला सीताले राक्षसीको हातबाट मर्नुभन्दा आÇनै चुल्ठाको पासो लगाएर मर्न जाति
भन्दा हनुमानले रघुकुलको वर्णनदेखि रघुनाथले सीता खोज्न पठाएको र सम्पातिको र
लंकेनीको कुरा बताए पछि सीता र हनुमानको संवाद हुन्छ। हनुमानले सीतालाई औंठी
दिन्छन्। सीताजीले पनि रामलाई मनपर्ने मणिदिएर चित्रकूटमा काग बााचेको सन्देश
पठाउनु हुन्छ। हनुमानले सीतासाग फलफूल खाने आदेश मागेर, फलफूल खाादै बगैंचा
नाश गर्दै चौकीलाई नाश गरिदिएर हवेली समेत नाश गरिदिन्छन्। यो देखेर एकलाख
लश्कर लड्न आए ती पनि हनुमानले मारी दिए। यस पछि पााच सेनापतिहरू सेनाको
साथमा हनुमानसाग लड्न आए ती पनि हनुमानले मारिदए। एक पछि अर्को गर्दै यन्त्रीका
सात छोराहरू भारी लस्कर लिएर लड्न आए ती पनि हनुमानले मारिदिए। रावणले
आÇनो कान्छो छोरा अक्षय कुमारलाई लड्न पठायो। हनुमानले अक्षयकुमारलाई पनि
मारिदिए। अब त रावण आफौ लड्न जान थाल्यो। इन्द्रजीतले रावणलाई रोकेर आफू
लड्न अघि सर्यो। इन्द्रजीतले ब्रÞमपासलाई प्रयोग गर्यो र हनुमान बााधिएर रावणको
नजिक पुग्नु भयो र संवाद गर्न थाल्नु भयो। पुलस्त्य ऋषिको नाति भएको नाताले नीच
मति छाडेर रामको शरणमा गएमा राम्रो हुने सुझाव दिनु भयो तर रावणले राम सहित
सबैलाई मारिदिने धारणा राख्यो र हनुमानलाई काटेर टुक्रा पारीदिने कुरा बताएर
काट्ने तयारीमा लाग्दा विभीषणले दूतलाई मार्न नहुने र निशानी राखेर पठाउन राम्रो
हुने कुरा राख्दा रावणले पुच्छरमा आगो लगाएर शहर घुमाइ पठाउने आदेश दियो।
हनुमानको पुच्छरमा आगो लगाएर शहर घुमाउादा हनुमानले सूक्ष्मरूप लिएर सारा
लङ्काका घरघरमा पसेर जलाई दिनु भयो र सीतासाग बिदा लिएर रामको साथमा पुगेर
सारा वृतान्त बताउनु भयो।
रामायण युद्धकाण्ड
यस काण्डमा जब हनुमान फर्केर आउाछन् र रामसाग सबै बेलीबिस्तार लगाउाछन्
तब राम, सुग्रीव लङ्का जान समुद्र किनारमा पुग्दछन्। रावण पनि हनुमानको यो
वीर काम पछि अघि कसरी जाने भन्ने चिन्तामा रहन्छ। कुम्भकर्णले सीता हरण गर्नु
रजस्थल ।।
उचित थिएन भनेर रावणलाई भन्दछ। विभीषणले पनि रामसाग नलडी सीता फिर्ता
गर्ने कुरा राख्दछन् तर रावणले विभीषणलाई पनि शत्रु ठान्यो र भाइलाई प्राणदान दिएा
भनेर छाडिदियो। विभीषणले पनि दाजु पितृतुल्य हुन्छन् भन्दै म रामको शरणमा जान्छु
भन्दै पााच मन्त्रीसहित रामको शरणमा जान्छन्। रावणसेना रामसाग लड्नको लागि
चारैतिर फैलिए। विभीषण रामको नजिक जाादा रावणको भाइ भएको हुादा शङ्काको
दृष्टिले हेरिन्छ तर विभीषणले सबै वृतान्त बताएपछि रामले शरण दिनु भयो। यता
रावणले शुक दुतसाग सुग्रीव नाताले मीतभाइ भएकोले सेना फिर्ता लानको लागि सन्देश
पठाउाछ। शुक सन्देश लिएर रामको नजिक जान्छ। शुकलाई बाादरले हान्न थाल्दा
रामले रोक्नुहुन्छ। शुक उफ्रेर आकाशमा पुग्दछ र सुग्रीवसाग उत्तर माग्छ । सुग्रीवले
पनि बालि सरह रावणको गति हुनेछ भन्ने उत्तर दिन्छन्। रामले यसलाई पक्रेर केही
दिन राख भन्ने आदेश दिए पछि शुक बन्धनमा पर्दछ। तर रामको फौजको वर्णन
भने यो भन्दा अघि आएको शार्दूलले रावण समक्ष विस्तार गरिसकेको थियो र रावण
चिन्तामा परेको थियो।
रामले समुद्रलाई बोलाउादा समुद्र समयमा नआउनु राम रिसाएर बाण हान्न लाग्दा
रामको शरणमा आउनु र रामले यो बाण त्यसै फर्कदैन भन्दा समुद्रले दु्रमकल्पमा अहिर
पापी छन् तिनै पापीको नाश गरियोस् भने पछि बाण गएर पापीहरूको नाश गरी फर्केर
आयो। विश्वकर्माका छोरा नलले सेतु बनाएर सागर तर्न सकिने भनेर समुद्र अलप
भए। पुल निर्माणस्थलमा रामले शिवजीको मूर्तिको स्थापना गर्नु भयो र काशीबाट जल
मगाएर नुहाएर रामेश्वर नामकरण गरियो।
पुल बनाउन थालियो पहिलो दिन ५६ कोस, दोस्रो दिन असी कोस, तेस्रो दिन ८४
कोस, चौथो दिन ८८ कोस, र पााचौदिनमा ९२ कोस बनाएर पुलको निर्माण सकियो।
पुल निर्माण भए पछि राम हनुमानमा, लक्ष्मण अङ्गदमा चढेर अग्लो शिखरमा पुगेर
लङ्काको अवलोकन गर्नुभयो। शुकलाई, तालाई मार्न रामचन्द्र आउादै हुनुहुन्छ भन्ने
सन्देश लिएर जा भनी छाडियो। यो शुक बास्तवमा ब्राÞमण थियो। एक दिन शुकले
अगस्ति ऋषिलाई खान बोलाएका थिए। अगस्ति ऋषि स्नान सन्ध्या गरेर मात्र खाने भनी
स्नान गर्न गए। यसै बखत वज्रदन्त राक्षसले अगस्तिको रूप धारण गरेर मासु खाने
इच्छ्या राख्यो र खाने वेलामा शुककी पत्नी बनेर मानिसको मासु पनि मिसिदियो।
अगस्तिले शुकलाई राक्षस भएस् भनेर श्राप दिए पछि शुक राक्षस भएर रावणसाग बस्न
थाल्यो। रामको दर्शन पाए पछि पुन: ऋषि हुने भन्ने श्राप पनि पूरा भयो। शुक रामले
जान भने पछि रावणसाग गएर सारा वृतान्त बतायो र रामले मार्छु भनेका छन् भन्दै
सीतालाई लिएर रामको शरणमा पर्न आग्रह पनि गर्यो। रावण शुकसाग रिसायो र भन्यो
अघिको कारणले ता बचिस् तर अरू भए मारिदिने थिएा भन्दै रावण साह्रै रिसायो। शुक
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
पुन: ब्राÞमण भएर आÇनो वृतिमा लाग्यो। माल्यवानले रावणलाई सीता फिर्ता गरेर
रामको शरणमा पर भन्दा पनि रावण मानेन र राम पनि मानिसै हुन् यिनीसाग लड्नै
पर्छ भनी अटालीमा बसेर लड्नको लागि आदेश दियो। रावणसैन्य र रामसैन्य बीच
ठूलो लडाइा भयो। रावणका ठूला ठूला वीरहरू मरे। यस पछि रावणले इन्द्रजीतलाई
लङ्काको रक्षा गर्न भनी खटायो। इन्द्रजीतले ठूलो लडाइा लड्यो। विभीषणलाई देखेर
इन्द्रजीत जाइ लाग्यो। लक्ष्मणले त्यसलाई रोक्नु भयो तर मुर्छा पर्नु भयो। लक्ष्मणलाई
उठाउन रावण गयो तर उठाउन सकेन। हनुमानले रावणलाई हान्दा रगत छाद्दै
ढल्यो र हनुमानले लक्ष्मणलाई उठाएर रामसमक्ष ल्याउनु भयो। रामले रावणका सारा
सेखी झारिदिनु भयो र आज घर जा भोलि लडौंला भन्नु भयो र घर पठाइदिनु भयो।
हनुमान लक्ष्मणको लागि औषधि लिनको लागि जान थाल्नु भयो। यसबखत राति रावण
कालनेमि कहाा गयो र हनुमानलाई रोक्न लगायो तर कालनेमिले भने रामसाग नलड्ने
बरू सीतालाई फिर्ता गरेर शरणमा जाने भन्दा रावणले कालनेमिलाई मार्ने धम्की दियो।
कालनेमिले पनि हनुमानलाई रोक्ने प्रयास गर्यो। उसले आश्रममा बसेर चेलाहरू राखेर
हनुमानलाई ठग्ने प्रयास गर्यो। हनुमान त्यहाा पानी खानको लागि जानु भएको र पानी
माग्दा थोरै भएकोले हनुमानले यति पानीले नहुने भएकोले तलाऊ नै देखाई दिन भने
पछि तलाउमा गएर पानी पिउन थाल्दा एक मकरीले आक्रमण गर्न आई। हनुमानले मुख
च्याति दिनु भयो। मकरी स्वर्गकी धन्यमाली अप्सरा थिई, ब्राÞमणको सराप परेर मकरी
भएकी थिई। मकरीले छद्म रूप धारी कालनेमिको यथार्थता हनुमानलाई बताइ दिई र
त्यसलाई मारेर औषधि लिएर जाने भनी। हनुमानले त्यसलाई मुड्कीले हानेर मारिदिनु
भयो हनुमानले औषधि खोजी गरी द्रोणाचल पर्वत नै हातमा उचालेर राम भएका ठाउामा
आए। दोषणले उपचार गरे पछि लक्ष्मण व्युाझे। अबता रावणलाई रामको हातबाट
मरिन्छ कि भन्ने जस्तो लाग्यो। रावणले सोच्यो वीर राजा अरण्य सूर्यकुलमा एउटा
महात्मा थिए। मोरो विरोधले गर्दा उनले श्राप दिएका थिए। त्यही श्रापको कारणले
त्यस कुलमा रामले जन्म लिए र आज मलाई मार्दछन् भन्दै कुम्भकर्णलाई उठाउन
लाग्यो र सबै वीरहरू मरेको कुरा सुनाउन लाग्यो। यी कुरा सुनी कुम्भकर्णले पनि
राम भगवान हुन्, उनलाई जित्न सकिदैन। त्यसो हुादा सीतालाई फिर्ता दिएर रामको
शरणमा जाउा। एक दिन नारदको मुखबाट पनि रामबाट तिमीहरूको मृत्यु हुन्छ भन्ने
कुरा पनि सुनेको छु। यी कुरा सुने पछि रावण खुबै रिसायो र भन्यो भनेको मान्ने हो
भने जा लड, सुत्नुको मतलव हो भने जा सुत। रावणका यस्ता वचन सुनेपछि कुम्भकर्ण
लड्न थाल्यो। बानरका फौजलाई मुखमा हाल्दै निल्दै गर्न थाल्यो। विभीषणले रावणले
निकालेर आफू रामको शरणमा गएको कुरा कुम्भकर्णलाई बताए। कुम्भकर्णले पनि
विभीषणलाई रामको साथमा नै जाऊ, नारदले पनि तिम्रो भक्ति भावका बारेमा मलाई
रजस्थल ।।
भनेका थिए, भन्यो। विभीषण युद्ध मैदानबाट टाढा आए। कुम्भकर्णले धेरै फौज विनाश
गरेपछि रामले कुम्भकर्णका दुवै हात काटेर खसाली दिए। हात पाऊ काटे पछि पनि
रामचन्द्रलाई निल्छु भनेर आयो। रामचन्द्रले मुख बाणले भरिदिनु भयो र शरीर काटिए
पछि गएर शहरको मुख थुनी दियो भने शरीरको गीड समुद्रमा पुग्यो। यति वेला नारद
आएर भोलि लक्ष्मणबाट इन्द्रजीतको र पर्सी रामबाट रावण मारिन्छ भन्दै ब्रÞमलोक
फर्कनु भयो। यता कुम्भकर्ण मरे पछि इन्द्रजीतले रावणलाई निकुम्थिला स्थलमा गएर
होमन गरी अग्निबाट प्राप्त अस्त्रशस्त्रबाट सबैलाई मारिदिन्छु भन्दै सान्त्वना दिन्छ।
इन्द्रजीत जब होमनमा गयो यो कुरा विभीषणलाई थाहा लाग्यो। विभीषणलाई यो थाहा
लागे पछि रामलाई गएर सुनाउनु भयो र यो यज्ञ शिद्ध हुन गयो भने इन्द्रजीतलाई मार्न
कठिन हुने र इन्द्रजीतलाई त्यस व्यक्तिले मात्र मार्न सक्ने जो बाह्र वर्ष नखाई नसुती
बसेको छ भन्ने सन्देश रामलाई सुनाए। यो सुने पछि रामले लक्ष्मणलाई इन्द्रजीतसाग
लड्न जान भन्नु भयो। जब लक्ष्मण लड्नको लागि इन्द्रजीत भएको ठाउामा गएर
आक्रमण गरे इन्द्रजीतले होमन गर्ने कामलाई छाडेर लक्ष्मणसाग लड्न गयो। लक्ष्मणलाई
सात शर, हनुमानलाई दश शर र विभीषणलाई सय शरले आक्रमण गर्यो। लक्ष्मणले
पनि बाण हान्नु भयो र त्यो बाणले कवच काटिदियो। इन्द्रजीतले पनि हजार शर
हानेर लक्ष्मणको कवच टुक्रा–टुक्रा पारिदियो। लक्ष्मणले पनि दशरथको र रामको नाम
जपेर इन्द्रास्त्र भएको धनुकााण हानेर इन्द्रजीतको टाउको खसाली दिनुभयो। लक्ष्मणले
खसालेको शरीर रामको अघि पुग्यो र हात सुलोचना (इन्द्रजीतकी पत्नी) को अघि
गएर पछारियो। शिवजीबाट वरदान प्राप्त मेरो स्वामीको मृत्यु कसरी भयो भन्दा ती
काटिएको हातले रामका भाइले हात काटेको तिम्रो नजिक पुग्यो र टाउको रामको
पाउमा पुग्यो भनी लेखिदियो। सुलोचनाले आÇनो पहिरेका गहना ब्राÞमणलाई दान
दिएर, पतिको हात साथमा लिएर, डोली चढेर रावणको दरबारमा गएर, रावणलाई
मृतहातले लेखेका कुरा सबै बताउाछिन् र तपाइाले रामलाई जित्न नसक्ने भन्दै सतीजाने
कुरा राख्दछिन्। मन्दोदरी (सुलोचनाकी सासूलाई सुलोचनाले सबै कुरा बताउाछिन् र
सतीजाने कुरा राख्दछिन्। मन्दोदरीले रामसाग गएर टाउको मागेर ल्याई सती जाने
आज्ञा दिन्छिन्। सुलोचना अब डोलीमै चढेर रामको शरणमा गइन्। सुलोचनालाई देखेर
विभीषणले रामलाई यी बासुकी नागकी छोरी, रावणकी बुहारी र इन्द्रजीतकी पत्नी हुन्
यिनको इच्छ्या पूर्ति गरिदिनको लागि राममा प्रर्थना गर्दछन्। रामले सुलोचनालाई के
इच्छ्या छ भन भने पछि सुलोचनाले पतिको शिर माग्दछिन्। रामले पति नै चाहे पनि
दिन तयार भएको कुरा बताउादा सुलोचनाले क्षणभङ्गुर शरीर मागेर के गर्ने पतिले
प्रभूमा अर्पण गरेको शिरमात्र पाए हुन्छ भनिन्। समरमा भएका सारा कुरा पनि यी
हातले लेखेको पनि रामसमक्ष बताउाछिन्। सुग्रीवले यो कुरा सुने पछि, हातले सबै लेख्यो
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
भने यो टाउको पनि हाासोस् भन्दा सतीले टाउकोलाई हाास्ने आग्रह गर्दछिन् र टाउको
खित्का छोडी छोडी हाास्दछ। सतिले रामसाग समर केही समयको लागि रोक्ने आग्रह
गर्दै, विभीषणलाई पुलस्त्य ऋषिकुलका दीपक हौ, लङ्काको राज्य मिलोस् भन्दै आशिष्
दिइन्। जवाफमा विभीषणले कर्मको फल भोग्नु पर्छ भन्ने धारणा राखे। सतीले आÇनो
पतिको शिर शरीर लिएर मन्दोदरी भएको ठाउामा पुगिन् र रामसाग भएका सबै कुरा
बताइन्। सती र मन्दोदरी रावण भएको ठाउामा गए। रावणसाग बिदा मागेर, समुद्रको
किनारमा पुगेर, चन्दनको समिधा राखेर, शास्त्र विधानले पूजा गरेर, स्वामीको शिर
च्यापेर चितामा चढिन्। सतीले मन्दोदरीलाई र रावणलाई अग्नि दिन आग्रह गरिन् तर
रावणले क्रोधपूर्ण भएर संसार मतलवी छ , जीव हटेर रहेको शरीरको कुनै मतलव
छैन, अहिले सतीमा अग्नि दिन जाादा ऋषिहरू हाासछन् म जान्न भन्छ। मन्त्रीले तपाइाले
सीताहरण गर्नु, घरघरका सुन्दरीमा गरिएको मन्परी, सखाप भएको लङ्का, मरेका ती
वीरहरूलाई छाडेर म वीर हूा भनेर के हुन्छ ? सतीको चितामा अग्नि दिनु पर्छ भने पछि
रावण अग्नि दिन गयो र विरहको(वेदनाको आासु खसाल्दै चितामा आगो लगाइदियो।
पुष्प विमान आएर सती र इन्द्रजीतलाई परमपदमा पुर्याइदियो।
नारन्तक बध
रावणको एक पुत्र बाबुको मूल परेको हुादा, गुरूले त्यसलाई सागरमा बगाइ दिने
वचन बमोजिम यस्ता मूल परेका लङ्का भरिका दशहजार बालकहरूलाई रावणले
बगाउने आदेश दियो। यी बालकहरू समुद्रमा भएको बरको वृक्षको जराहरूमा अल्झेर
ती जराहरूबाट आउने सेतो रस(दूध)चुसेर बााचेका थिए। आठ वर्षको उमेरसम्म यही
बरको जरामा यिनीहरू बसोबास गरे। नारान्तक यी सबै बालकहरूमा बलियो थियो।
उसले दशहजार सङ्गति लिएर पूर्व दिशातिर लाग्यो। चारसय कोस पार गरे पछि
एउटा टापुमा पुग्यो र कुटीमा शुक्रचार्यलाई भेट्यो। शुक्रचार्यले यो बलवान बालकको
नाम नारान्तक राखिदिएर मन्त्र पनि दिए। यसले मन्त्र पाए पछि शङ्करको तपस्या
गर्यो। ब्रÞमाजी खुसी भएर वर माग भन्दा नारन्तकले अमर वर पाऊा अमर वर
पनि कस्तो भने अस्त्रैबाट, शस्त्रहरूले, खड्ग, खुाडा, वज्र, दैत्य, राक्षसबाट, रिपूबाट
काल समेतबाट मर्न नपरोस् भन्ने माग्दछ र ब्रÞमाले सबै वर दिन तयार हुनु भयो र
दधिबलसाग भने नलड्नु, लडेऊ भने माखोसरि मार्ने छ भन्नु भयो। अरू बालखसाग
गएर पनि वर माग्न भन्नुभयो र ती बालकहरूले सबै रिपूहरूलाई जितूा भनेर वर मागे
ब्रÞमाजीले पनि कपिभालू छाडी सबै जीवलाई जिते भनी दिनुभयो नारन्तकले वर अधुरो
भयो भनेर पुन: शिवजीको तपस्या गर्न थाल्यो। शिवजी नारान्तकको तपस्याबाट खुसी
भए पछि वर माग भन्दा उसले यो वनमा छिपी बस्नको लागि एउटा पुर पाउा, त्यहाा
कुनै आधार नरहोस्, कुनै वैरीले देख्न नसकोस्। यही वर माग्दछु भन्यो। शिवजीले पनि
रजस्थल ।।
तथास्तु भनी दिनु भयो र गगनमा एउटा पुर तयार भयो। यो सुन्दर नगरमा नारान्तकले
राज्य गर्न थाल्यो। अचानक दधिबल बेÞखाल राज्यमा पुग्यो। राक्षसका सङ्मा गुरू
कहाा पढ्न जान थाल्यो। एक दिन गुरूले दधिबललाई तैंले गुरूभाइ मार्नेछस् भन्दा ऊ
साह्रै रिसायो अनि यस्ता गुरूसाग पढ्दिन भन्दै हिाड्यो। दधिबल जाादै थियो नारदसाग भेट
भयो। नारदले कता हिड्दै छौ भनी सोधे र रामको भक्त बन भन्ने उपदेश दिए। खानु,
रूनु, कराउनुले अन्त्यमा केही काम दिंदैन। नारदजीले जङ्गलमा बस्नु, खरानी घस्नु,
रामको तप गर्नु, भने पछि दधिबल धौलागिरि शिखरमा तप गर्न गयो।
राक्षस कुलमा एउटा बिन्दु नामको राक्षस थियो। त्यसले स्वर्गका राजालाई लड्न
आउनको लागि हााक दियो। एक वर्षसम्म लडाइा भयो। अन्त्यमा इन्द्रले सबैलाई मारिदिए
र धपाइदिए। बिन्दुकी एउटी बिन्दु नाम गरेकी विदुषी, रूपवती र शीलवति कन्या
थिइन्। ती कन्यालाई नारान्तकसाग विवाह गरिदियो। बिन्दु रानी बनिन् र महलमा
आइन्। यसै बखत रावणले धूमकेतुलाई चिठी लिएर नारान्तक कहाा जान पठायो।
लडाइाको लागि फौजसमेत लिएर आउनु भन्ने सन्देश चिठीमा थियो। नारान्तकले त्यो
चिठी रानी बिन्दुलाई सुनायो बिन्दुले ब्रÞमा, विष्णु र महेश नाम मात्र फरक हुन्
तर यी तीन एकै हुन्। त्यसो हुादा रामसाग नलड्ने सल्लाह दिन्छिन् तर यो सल्लाह
विषैसरि भयो र नारान्तक लडाइामा गयो। जाादा बाटोमा हनुमानसाग लडाइा भयो।
रावण कहाा पुगेर राम लक्ष्मण र सबै फौज मारिदिने र रावणले पीर लिन नपर्ने कुराहरू
नारान्तकले भन्यो। नारान्तक लङ्का पुगेकोमा रावणको दरबारमा खुसी मनाइयो।
भोलिपल्ट नारान्तकले रामलाई दुर्वाच्य बोल्न थाल्यो। घमसान युद्ध भयो। राक्षसले
बानरहरूलाई निल्न थाले। नारान्तकले विविध मायावी जाल–झेलमा पार्न थाल्यो। यसै
बीचमा नारद ऋृषि आएर धौलागिरिमा तपस्यामा रहेको दधिबललाई बोलाएर लडे पछि
दधिबलबाट नारान्तक मर्छ भन्ने जानकारी दिए। दधिबल आएर नारान्तकलाई नलड्ने
सुझाव दिंदा नारान्तकले उल्टै दधिबललाई तुच्छवचनले गाली गर्न थाल्यो। दधिबलले
नारान्तकलाई मारिदिए।
अहीरावण बध
नारान्तकको मृत्यु पछि, रावणले पातालमा राज्य गर्ने अहीरावणलाई बोलायो
अहीरावण आए पछि रावणले घटेका सबै घटनालाई सुनायो। अहीरावणले छल गरेर
राम र लक्ष्मणलाई पाताल पुर्यायो र देवीलाई बली दिने तरखरमा लाग्यो। यता टुना
सकिए पछि सबै जना व्यूातिए र राम लक्ष्मणको खोजी भयो। राम–लक्ष्मण नदेखे पछि
हनुमान पाताल जान निस्किए। बाटोमा एउटी गिद्धिनी मानिसको मासु खान मन लागेको
धारणा गिद्धसाग राखी। गिद्धले भोलि राम लक्ष्मणलाई देवीमा भोग दिएर लास Çयाँक्छ
त्यहींबाट मासु ल्याइदिने विचार राख्दछ। यो कुरा हनुमानले सुन्दछन्। हनुमान पाताल
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
पुगेर सरासर भित्र प्रवेश गर्न लाग्दा हनुमानले लङ्का दहन गरेर फर्कदा पसिना तप्केर
माछीका मुखमा परेको र त्यसै बाट जन्मेको पुत्रले हनुमानलाई म हनुमान पुत्र हूा भन्दै
रोक्दछ। हनुमानले पनि म नै हनुमान हूा भनेर जानकारी दिंदा पनि नछाडे पछि बाबु
छोरामा युद्ध हुन्छ। छोरा थाके पछि हनुमान देवीको मन्दिरभित्र सूक्ष्मरूपमा प्रवेश गर्नु
हुन्छ। हनुमानलाई देवीले देखे पछि जमिनमा लोप हुनुहुन्छ। देवीको ठाउामा हनुमान
बस्नु हुन्छ र ल्याएका नैवेद्य जति सबै हनुमानले खाइदिुनु हुन्छ। राक्षसहरूले देवी खुसी
भएको ठान्दछन् र राम लक्ष्मणलाई बली दिन ल्याउाछन् र काट्ने तयारीमा लाग्दा राम
लक्ष्मण र हनुमानले सबै राक्षसलाई मारिदिनु हुन्छ र अहीरावणलाई मारेर अग्निमा
होमन गरिदिनु हुन्छ। मकरले बाबुको पराक्रम देख्यो र शिर निहुर्यायो। मकरलाई
पातालको राजा बनाएर हनुमानले राम–लक्ष्मणलाई लिएर लङ्का आउनु हुन्छ।
रावणले सीतालाई काटछु भन्दा सुपाश्र्वले स्त्री घात गर्नु हुन्न भने पछि रावण
गुरूकहाा गएर आÇनो दु:ख बिसायो। गुरूले पनि होमन गर्नको लागि मन्त्र दिएर पठाउनु
भयो। रावणले पातालसरिको खाडल खनेर होमन गर्न थाल्यो। यो कुरा विभीषणलाई
थाहा लाग्यो र रामलाई जानकारी गराए। यो जानकारी भए पछि दशकोटीको फौज
रावणको यज्ञ ध्वस्त पार्न गयो। चौकीमा भएका राक्षस मारे पछि रावण यहाा छ भनी
विभीषणकी रानीले इसारा गरिदिनु भयो। गुफाको मुखमा ठूलो ढुङ्गो लगाएर भित्र बसेर
रावणले होम गथ्र्यो। अङ्गदले त्यो पत्थरलाई धूलोपीठो पारिदिनु भयो र भित्र यज्ञलाई
ध्वस्त पार्न थाल्नु भयो। मन्दोदरीलाई अङ्गदले खिचेर रावण भएको ठाउामा पुर्याए
र बस्त्र खसाली होम ध्वङ्स पारेर रामको नजिक आए। मन्दोदरीले रामसाग नलड्ने
र सीतालाई फिर्ता गरी रामको शरणमा जाने भन्दा रावणले मन्दोदरीलाई सम्झाउन
थाल्छ। मन्दोदरीले भन्छिन्–वैवस्वत मनुलाई मत्स्यरूपबाट रक्षा गर्नु, मन्दरालाई कूर्म
भएर पिठमा लिनु, बराह रूप लिएर हिरण्याक्षको प्राण खैंचेर लिनु जस्ता कर्म देखिएका
छन् र रामको अघि लड्न जो गयो ती सबैले हारखानु नै परेको छ। त्यसो हुादा रामसाग
नलडौं भन्दा, सके राम लक्ष्मणलाई जित्छु, रामको हातबाट मरें पनि तर्छु, म रामसाग
त लड्छु लड्छु बरू तिमीले म मरें भने सीतालाई मार्नु, अग्निमा पस्नु र म भएको
ठाऊामा आउनु भन्दै रावण लड्नको लागि तयार भयो। रथमा गएर लड्न तयार भयो।
हनुमानले एक मुड्की छातीमा हान्दा दुई घण्टा मुर्छा पर्यो र उठेर हनुमानको प्रशंसा
गर्यो। हनुमानले पनि रावणलाई भने ‘ता मर्नु थियो मरिनस् अब एकमुड्की तैले मलाई
हान् अनि म एक मुड्की तालाई हान्छु’ भन्दा रावणले ठीकै ठान्यो। उसले हनुमानलाई
हान्यो हनुमानलाई केही भएन तर हनुमानको मुड्की सहन सकेन। रावणका चार वीर
थिए ती सबैलाई अङ्गद, श्रीहनुमान, नील र नलले मारिदिए। अब त रावण झनै रिसायो
र स्वयम् लड्न अघि बढ्यो। रावण रथमा बसेर लडिरहेको थियो भने राम जमिनमा
रजस्थल ।।
रहेर लड्नु भएको थियो। यो देखेर इन्द्रले मातली सारथी रहेको रथ पडाई दिनुभयो।
रामले रथको परिक्रमा गरी रथमा चढ्नु भयो र लड्न थाल्नु भयो। यसरी लडाइा ठूलो
भयो। रावणले हानेका शस्त्र सर्प भएर खस्न थाले भने रामले हानेका सस्त्र गरूड भएर
खस्न थाले। रावणको यो भीषण युद्धमा सबै डराउन थाले। रामले रावणका दश शिर
गिराउनको लागि निकै प्रयत्न गर्नु भयो र दश शिर जमिनमा त गिरे तर रावण गिरेन
र शिरहरू जोडिन थाले। यो देखी विभीषणले ब्रÞमाको वरदान सम्झ्यो र रामलाई
रावणको नाभीमा अमृत छ जबसम्म त्यो अमृत शोषण हुादैन तबसम्म रावण मर्दैन
भन्नुभयो। रामले यो सुने पछि अग्नि, वायु, सूर्य र लोकपाल समेत बसेको बाण वेद
विधानले मन्त्रण गरेर धनुमा लगाएर रावणलाई हान्दा रावण मर्यो र राममा विलीन
भयो। रावण मरे पछि रानीहरू र विभीषण सबै रून थाले। रघुनाथले लक्ष्मणलाई
सम्झाउन भन्नु भयो। लक्ष्मणले पनि विभीषणलाई भन्न थाल्नु भयो कि यो जगत झुटो
हो। प्रारब्ध ठूलो ठानेर राममा चित्त राखेर राज्य चलाऊ। तिमी र रानीहरूले रावणको
क्रियाकर्म गर भन्दा विभीषणले रामसाग सोधे कि यो क्रूर हो र परस्त्री गमन कर्ता हो
यसको क्रिया कसरी गर्ने भन्दा रामले भन्नु भयो। मान्छेसाग बााचुन्जेल रिस हुन्छ। जब
मर्छ तब त्यससाग के को रिस। जाऊ क्रियाकर्म गर र रानीहरूलाई पनि क्रियाकर्म गर्न
लगाऊ। रामको वचन पाएपछि विभीषणले रावणको क्रियाकर्म गर्दछन्। क्रियाकर्म सके
पछि रामले राज्याभिषेकको लागि लक्ष्मणलाई अह्राएर पठाउनु हुन्छ। यसरी लक्ष्मणले
राज्याभिषेक गराएर विभीषणलाई लिएर रामको साथमा आए पछि सीतालाई यो खबर
पुर्याउन हनुमानलाई पठाइन्छ। हनुमान सीताको साथमा पुगेर स्नान गराएर, शुद्ध
कपडा पहिनाएर डोलीमा चढाएर लिएर आउादा बानर सेनाहरूले सीताको दर्शन गर्न
खोज्दा हल्ला हुन गयो। यो रामले देख्नु भयो र सीतालाई हिडेर आउने र सबैलाई दर्शन
दिने भन्नु भयो। सीता डोलीबाट ओर्ली पैदल हिडेर आउनु भयो। रामको नजिक आउादा
पनि रामले अर्काको घरमा बसेकोले नजिक नआउने भनेर दोष दिनु भयो। सीतालाई
अग्नि परीक्षा लिने काम भयो। सीताले पनि अग्नि परीक्षा दिनु भयो। अग्निले पनि
रामसाग आजसम्म सीतालाई मैले राखेकी थिएा आज लिनु होस् भन्दै सीतालाई प्रदान
गर्दछिन्। रामले सीतालाई काखमा लिएर बस्नु भयो र इन्द्रादि देवताले स्तुति गरेर सबै
खुसी भए। यसै समयमा शिवजीले रामसाग भन्नुभयो म अयोध्यामा आउाला, हजुरका
पिताजी दशरथ हजुरको दर्शनको लागि आउनु भएको छ, दर्शन वक्सहोस् भन्नु भयो।
रामले पनि दशरथलाई पाउमा शिर राखेर दर्शन दिनु भयो। यस पछि रामले इन्द्रलाई
बानरका सबै मरेका सेनालाई बचाउनको लागि आदेश दिनु भयो र अमृत छरेर सबैलाई
जीवित गराइयो। विभीषणले स्नान गरेर त्यसरात त्यहीं बास बस्ने आग्रह गर्दा भगवान
रामले भरत अयोध्यामा जटाजूट धरेर बसेको छ म कसरी स्नान गर्न सक्छु भनी प्रश्न
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
राख्दै विभीषणलाई भन्नु भयो अरू सबै वीरलाई जे दिनु छ देऊ। रामका यी वचन सुने
पछि विभीषणले सेनाको इच्छ्या अनुकूलको सामाग्री उपलब्ध गराए।
रामको अयोध्या यात्रा
लङ्कामा रामले रावणलाई मारी विभीषणलाई राज्य दिएर अयोध्यातिर जान
लाग्नु भयो। रामसीता लक्ष्मण, अयोध्यातिर लाग्दा सुग्रीव, हनुमान, अङ्गद र सबै
फौजहरूसमेत विमान चढे र विमानले प्रस्थान गर्यो। बाटोमा श्रीरामले सीताजीलाई
आफूले गरेका कामहरू र सबै ठाउाहरू बताउादै जान थाल्नु भयो। बाटोमा तारालाई
पनि साथ लगियो। भारद्वाज ऋृषिसाग बार्ता गर्दै एक रात भारद्वाज ऋषिको आश्रममा
बास पनि बिताइयो। रामले हनुमानलाई शृङ्गवेदमा गै सखा गुहलाई भेटी समाचार
दिने, नन्दीग्राममा गएर भरतलाई भेटी राम, सीता र लक्ष्मण आएको समाचार दिने र
रामले चौध वर्षमा गरेका कामको वर्णन गर्ने भनी अह्राएर पठाउनु भयो। हनुमानले पनि
गुहलाई भेट्नु भयो र भरतको साथमा गएर सबै बेलीबिस्तार लगाउनु भयो।
हनुमानबाट भरतले सबै सन्देश पाए पछि शत्रुघ्नलाई नगरीको संस्कार सबै
गराउने, सबै बन्दीहरूलाई छाडिदिने, सबै राजपरिवारलाई पनि रामको स्वागतको लागि
तयार बनाउने भन्नु भयो र ब्राÞमणहरूलाई अगाडि लगाएर राजपरिवारहरू पछि
लागे, भरतले रामका खराऊलाई शिरमा राखेर पैदल हिाडे। राम भएका ठाउामा पुगे र
रामका चरणमा खराऊ लगाइदिएर रामको दर्शन गरे। रामको सवारी पुष्पमा भयो भने
कोही रथमा, कोही घोडामा, कोही पैदल हिाडेर अयोध्या नगरीमा पुगियो। अयोध्यामा
पुगे पछि कपाल खौरने, स्नान गर्ने काम गरियो र रामले राजगद्दीमा बस्ने काम भयो।
रामको राज्याभिष्ोकको कामको तयारीमा सबै जुटे। वशिष्ठ गुरूले राज्याभिषेको लागि
आवश्यक सामाग्री जुटाउने र समुन्द्रको जल मगाउने जस्ता काममा सबैलाई अह्राउनु
भयो। गौतम, वाल्मीकि, वामदेव, जाबालि समेतका ऋषिहरू वशिष्ठका साथमा थिए।
रामको राज्याभिषेक गराइयो। राज्य भिषेकमा सबैलाई उपहार र वरदान दिने काम
भयो। रामले गुहलाई प्रारब्ध ठूलो हुन्छ घरमा गएर बस भन्नु भयो। रामले प्रजाहरू
सबैलाई खुसी बनाएर राज्य सञ्चालन गर्न थाल्नु भयो।
रामयण उत्तरकाण्ड
यस काण्डमा हामीले अगस्ति आदि ऋषिहरू रामसाग आएर रावणादि राक्षसहरूको
पूर्वचरित्रको बारेमा वार्तालाप गर्दाका कुराहरू अध्ययन गर्न पाउाछौं। शिवजीले रामको
राज्याभिषेकको वणर््ान पार्वतीजीलाई सुनाए पछि, पार्वतीले शिवजीसाग राम पृथ्वीमा कति
वर्ष राज हुनु भयो, के के लीला भए, कस्तो प्रकारले रघुनाथ राज्य छोडी वैकुण्ठ धाममा
जानु भयो सबै कुरा बताउनको लागि अनुरोध गरे पछि शिवजीले पनि सबै कुराहरू
पार्वतीलाई सुनाउनु भयो। दुर्वासा, भृगु, अङ्गिरा, कश्यप, वामदेव, विश्वामित्र, ऋषित,
रजस्थल ।।
कण्व्व, सप्तऋषि, अत्रि, राम समक्ष पुगे र रामले गरेका कामहरूको प्रशंसा गर्न
थाले। इन्द्रजीत पृथ्वीको भार हो। त्यो लगायत रावण, कुम्भकर्णजस्ता वीर राक्षसलाई
मारिबक्सियो भन्न थाले र रामले पनि ऋषिहरूलाई इन्द्रजीत कसरी ठूलो भयो भनी प्रश्न
राख्नु भयो ? अगस्तिले भन्न थाल्नु भयो कि ब्रÞमका पुत्र पुलस्त्य ऋृषिले सुमेरू पर्वतमा
गएर राजर्षि तृणबिन्दुको नजिकमा कुटी बनाएर तपस्या गर्न थाल्नु भयो। पुलस्त्यले
तपस्या गर्न लागेका ठाउामा देवपुत्रीहरू आएर नाचगान गर्न थाले। ऋषिलाई नाचगानले
तपस्यामा बाधा पुर्यायो र ऋषिले जुन स्त्रीलाई देख्छु त्यो गर्भवती भै जाओस् भनी श्राप
दिए। तृण बिन्दुकी पुत्री सुतीले त्यो श्रापलाई ग्रहण गर्न पर्यो। उनी गर्भवती भएको
थाहा पाए पछि बाबुसाग गएर आÇनो कथा भनिन्। ऋृषिले कुरा बुझे पछि, पुलस्त्यलाई
छोरी बुझ्न लगाए। सुतीबाट विश्रवाको जन्म भयो। भरद्वाजले विश्रवासाग आÇनी
छोरीको विवाह गरिदिए। सुतीबाट कुवेरको जन्म भयो। कुवेरले ब्रÞमाको तपस्या गरेर
धनी पनि भए। ब्रÞमाले कुवेरलाई पुष्पविमान पनि दिए। कुवेरले तपस्याबाट सबै चिज
प्राप्त गरे पनि बस्ने ठाउा भने भएन। विश्रवाले कुवेरलाई लङ्का खाली छ। त्यहीं गएर
राजगर भने। कुवेर लङ्काका राजा भए। यस समयमा पातालबाट राक्षस सुमालीले
छोरी कैकसीलाई लिएर लङ्का पुग्यो। कुवेर पुष्पमा चढेर सयर गरेको देखे पछि यस्तो
कुलमा छोरीको विवाह गरिदिन पाए असल सन्तान जन्मने थिए भन्ने विचार गरेर
विश्रवा ऋृषिसाग गएर रितुदान माग भनी अह्रायो। कैकसी विश्रवासाग गएर नबोली खडा
भइ र विश्रवाले आउनको कारण सोधे। उसले पनि ऋषिलाई ध्यानबाट जानकारी लिने
कुरा राखी। ऋषिलाई थाहा लाग्यो ऋतुदानको लागि आएको कुरा। दारूण योग पारेर
विश्रवाले रितुदान दिए। कैकसीबाट दश महिना पुगे पछि दशशिर बीस हात भएको
रावणको जन्म भयो। एवम् रितले रावण पछि क्रमश: कुम्भकर्ण, सुर्पणखा विभीषणको
जन्म भयो। यी बालकहरू बढदै गए। कैकसीले रावणलाई कुवेरलाई देखाउादै यिनैसरि
सबको मालिक होऊ भनिन्, रावणले पनि हवोस् भन्यो र गोकर्णेश्वरमा गएर तपस्या
गर्न थाल्यो। कुम्भकर्ण र विभीषण, दुवै भाइ रावणसाग तपस्या गर्न गए। तपस्या गर्दा
दशहजार दिव्य वर्ष वित्यो र रावणले एक शिर होम गर्यो, पुन: अर्को शिर गर्दै नौवटा
शिर होमन गरे पछि दशौं शिर होमन गर्दा ब्रÞमाले वर माग भन्दै रावणको तप
गरेको ठाउामा आउनु भयो। रावणले पनि अमर हुन पाउा भनी वर माग्यो। ब्रÞमाजीले
तथास्तु भन्नु भयो र रावणका सबै शिर तयार पारिदिनु भयो। विभीषणले धर्ममा मन
लागोस् भने पछि ब्रÞमाजीले कल्पान्त आयु बनोस् भन्नु भयो। कुम्भकर्णले छ महिना
निद्रा परोस् र एक दिन खान व्यूझूा भन्ने वर माग्यो। त्यो वर पनि ब्रÞमाले पूरा
गरिदिनु भयो। रावणले ब्रÞमाबाट वर पाएको खबर सुने पछि साहै्र खुसी भयो र भन्यो
अब विष्णुदेखि एउटा डर थियो त्यो पनि रहेन । लङ्का लिएर कुवेरलाई निकाल्नु
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
पर्छ। राजकाजमा दाजुभाइको नाता रहदैन। यो खबर कुवेरले सुने पछि राजगद्दी छाडेर
कैलाशमा गएर शिवजीको तपस्या गर्न थाल्नु भयो। शिवजीलाई खुसी तुल्याएर, सबै
कुरा भने पछि शिवजीले इच्छा बमोजिमको पुर बनाउन भन्नु भयो। विश्वकर्माले
अल्कापुरी बनाइ दिए र कुवेर दिकपाल भएर शिवजीको साथमा रहन थाल्नु भयो।
रावणले लङ्कामा राज गर्न थाल्यो। विद्युज्जिख ठूलो निशाचर थियो त्यसलाई बहिनी
दियो। रावणले मयकी छोरी मन्दोदरीलाई विवाह गर्यो। कुम्भकर्णको विवाह प्रÞलाद
कुलमा भयो। शैलुषकी छोरीलाई विभीषणले विवाह गरे। रावणले सबै देवताको श्रीहरण
गर्यो। कुवेरले यस्तो नगर भन्दा कुवेरको पुष्प विमान नै हर्यो। यम, बरूण, इन्द्रसाग
लड्यो तर जित्न सकेन र छोरा मेघनादलाई लड्न पठायो र मेघनादले इन्द्रलाई जितेर
मेघनाद इन्द्रजीत कहलायो। इन्द्रलाई बााधेकोले ब्रÞमा आएर फुकाउनु भयो। रावणले
कैलाश पर्वत कति ठूलो होला भनी तौल्यो। नन्दीश्वरलाई रिस उठेर मानिस वानर
भएर मारून् भन्ने श्राप पायो। कार्तवीर्यलाई जितेर पाता कस्यो। यो थाहा पाएर पुलस्त्य
ऋषि आएर नाति भनेर फुकाए। रावणले बालिलाई जित्छु भनेर लड्न गयो तर बालिले
काखीभित्र च्यापेर चार समुद्र डुलायो र छाडी दियो। दुवैले मीत लगाए। ऋषिहरूले
भगवान रामलाई हजुर स्वयम् ज्ञाता हुनुहुन्छ। हजुरबाटै यो सृष्टि भएको हो । हजुरको
नाभीको कमलफूल माथि ब्रÞमा, मुखबाट वाणी र अग्नि, बाहुबाट लोकपाल र चन्द्र सूर्य
पनि, आाखाबाट दिशाहरू, कानदेखि शब्द, नसादेखि वैद्य अश्विनिकुमार, जंघाबाट जानु,
उरदेखि जघन् शरीरदेखि भूर्लाेक, कोखादेखि चार समुद्र, स्तन दुईदेखि इन्द्र र वरूण,
रेतैदेखि तपस्वीहरू निस्के, लिङ्गबाट यमराज, गुददेखि मृत्यु, रिसदेखि रूद्र, हाडदेखि
पर्वत, केशदेखि मेघ, रोमदेखि औषधि, नङदेखि स्वरको उत्पत्ति भयो र हजुरकै भरमा
यो संसार अडेको छ र आत्मामा नै तपाइा हुनुहुन्छ, ज्ञानीले हजुरलाई देख्छन्, अज्ञानीले
देख्न सक्दैनन् र विपदमा रहन्छन् आदि कुराहरू ऋषिले भन्नु भयो। यो सुने पछि पुन:
रामले प्रश्न राख्नु भयो– बालि र सुग्रीव, इन्द्र र सूर्यका छोरा हुन् भन्ने कुरा सुनिन्छ
यो के हो ? अगस्तिले भन्नु हुन्छ– हे प्रभू, सुमेरू पर्वतमा ब्रÞमाजीले चारकोस सभा
गर्नु भयो र ईश्वरलाई रिझाउनको लागि योगमा मन दिनु भयो। भक्तिरसमा डुबेर
आाखाबाट आासु खसे। त्यो आासुबाट वीर बाादरको जन्म भयो। ब्रÞमा बाादरलाई देखेर
खुसी हुनुभयो र नजिकमा रहनको लागि भन्नुभयो। त्यो बाादर एक दिन पानी पिउनको
लागि कुवामा गयो र हेर्दा आÇनै अनुहारको छाया देख्यो र त्यो अर्को वीर भनेर कुवामा
हाम फाल्यो। कुवामा हामफाल्दा केही पाएन र बाहिर निस्क्यो। बाहिर निस्कदा त्यसको
रूप फेरिएर एउटी सुन्दरी बनेर निस्क्यो। यो देखेर इन्द्र साह्रै मोहित भए। इन्द्रको वीर्य
खस्यो र बाल देशमा गयो। त्यसबाट बालकको जन्म भयो। त्यसको नाम बालवीर
भनेर राखियो। इन्द्रले त्यो बालकलाई एउटा माला दिनु भयो। सूर्य पनि त्यो सुनदरीलाई
रजस्थल ।।
देखेर मोहित भए। उनको पनि वीर्य ग्रीर्वामा पतन भयो र एक कुमारको जन्म भयो।
ग्रीवामा जन्मेको भनेर त्यो कुमारको नाम सुग्रीव रहयो। सूर्यले सुग्रीवलाई एक बलवान
सहायक दिनु भयो। त्यसको नाम हनुमान रहन गयो। ती सुन्दरीले बालि र सुग्रीवलाई
लिएर सुत्न गइन्, बिहान उठ्दा त स्त्रीबाट उनको रूप पुरूषमा परिणत भयो। यी
बालक लिएर ऊ ब्रÞमासमक्ष पुग्यो ब्रÞमाले पनि यो जानकारी पाएर खुसी हुनु भयो।
ब्रÞमा देवदूतलाई बोलाएर किष्किन्धापुरीको राजा बनाउन लगाउनु भयो भन्ने कुरा
अगस्तिजीले श्रीराममा सुनाउनु भयो।
रावण र सनत कुमार संवाद
रावणले सनत कुमारलाई देवतामा को बलवान छन् र कस्को आधारले कसो गरी
युद्ध जित्छन् भनेर सोध्यो। सनत कुमारले पनि हरि नै सबैभन्दा बलवान हुनुहुन्छ र
उहााकै आधारमा देवताले युद्ध जित्छन् भन्नु भयो। यसै गरी ऊ एक दिन पुन: नारदसाग
पनि भेट भयो। नारदसाग पनि उसले लड्ने वीरहरू कहाा छन् भन्दा, नारदले पनि
श्वेतद्वीपमा जाऊ त्यहाा लड्ने वीरहरू पाउने छौ भन्नुभयो। ऊ पुष्पकमा चढेर त्यतै
लाग्यो। श्वेतद्वीपमा पुगे पछि उसको विमान चल्न छाड्यो। ऊ पैदल हिाड्यो। स्त्रीहरू
फेला परे र यहाा आउनुको वृतान्त सोध्न थाले। रावणले त्यहााको त्यो अति मनोहर
दृश्यको अवलोकन गर्यो। ऊ निकै प्रभावित भयो र मरेर यहीं आएर बस्ने धारणा
लियो। उसले सीताहरण गरेर, रामको हातबाट मरेर, संसार–सागर तरेर, जान्छु भन्ने
धारणा बोकेर, सीतालाई हरण गरेको थियो। सीताहरण गरे पनि मातृवत् व्यवहार
गरेको थियो। पछि रामसाग लडेर, युद्धमा मरेर, मुक्ति पाएको थियो। वास्तवमा रावण
बुद्धिमान पनि थियो।
रामराज्यको वर्णन
कुवेरलाई ब्रÞमाले दिएको पुष्प विमान, रावणले छिनेर लियो। रावण मरे पछि
त्यो विमान रामको अधीनमा आयो। राम पनि त्यो विमानमा चढेर लङ्काबाट अयोध्या
आउनु भयो र त्यो विमानलाई आवश्यक परेमा आउने गरी पुन: कुवेरकोमा पठाइ दिनु
भयो। रामको राज्यमा वृद्ध बााचेर बालक कहिल्यै मरेनन्। चारैतिर आनन्दै आनन्द
थियो। प्रजा खुसी थिए तर पनि एक दिन एक आश्चर्यको घटना घट्यो। ब्राÞमण
र बालक मरेको रामले पाउनु भयो र यो कसरी भयो भनी रामले विचार गर्दा, शुद्रले
वनमा तपस्या गरेर बसेको र उसको कारणबाट यस्तो भएको थाहा लागे पछि रामले
त्यो शुद्रलाई मारेर तारिदिनु भयो र बालक व्यूाझ्यो। रामले कोटी लिङ्ग स्थापना गर्नु
भयो। सबै कर्महरू राम्रा राम्रा गर्दा पनि सीतालाई रावणले हरेर लगेको र त्यही सीता
रामले फर्काएर राखेकोमा लोकको अपवाद रामले व्यहोर्न परेकोमा सीतालाई वनमा
लगेर छाड्ने, त्यहाा दुई वीर कुमारहरू जन्मने छन्। त्यसपछि तिमी नियामा पसौली र
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
पृथ्वी फाटेर त्यही मार्ग हुादै वैकुण्ठ जाउली भन्नु भयो।
रामबाट सीता त्यागिनु
रामराज्यमा लोकको धारणा के भनी रामले सोधनी गर्दा, रावणले राखेकी
सीतालाई रामले ल्याएर राखेका छन्। राजाले यस्ती स्त्री राख्छन् भने राज्यका सबै स्त्री
वेश्या हुने भए भन्ने आवाज सुनिन थालेको छ भन्ने जानकारी रामले पाउनु हुन्छ र
लक्ष्मणलाई सीतालाई वाल्मीकि आश्रम नजिक वनमा लगेर छाडिदिने आदेश दिनु हुन्छ।
यदि नछाडेमा लक्ष्मणलाई मारिदने र आफूपनि मर्ने आदेश लक्ष्मणले पाए पछि लक्ष्मणले
सीतालाई वनमा लगेर छाडी दिनुहुन्छ। सीताले वनमा विलाप गरेको वाल्मीकिका
शिष्यहरूले सुन्दछन् र वाल्मीकिलाई भन्दछन्। वाल्मीकि आएर, सीतलाई आश्रममा
लगेर, कुटी वनाएर ऋषि पत्नीहरूसाग राखिदिनु भयो र सीताको सेवा गर्न थाल्नु भयो।
लवणको वध
एक दिन यमुना नदीको किनारमा बस्ने सबै ऋषिहरू (भार्गव च्यवन लगायतका)
रामको शरणमा आए र च्यवनले रामसाग भन्न थाले– क्वै मधुनाम गरेका दैत्य शिवका
प्यारा महात्मा थिए। उनको भक्तिले खुसी भएर शिवजीले त्रिशूल दिनु भएको थियो।
यी महात्माले रावणकी बहिनी कुम्भिनसाग विवाह गरेका थिए। यिनको लोककण्ट
नामको पुत्र जन्मेको थियो। त्यसले त्यही शिवको धनु लिएर सबैलाई दुख दिइरहेको
छ। यो दु:खबाट मुक्ति दिनु पर्यो भनी आग्रह गरे। ऋषिको आग्रह सुने पछि रामले
सबै भाइलाई कसले लवण मार्ने भन्दा सबै भाइ मार्न जानको लागि तयार भए। रामले
शत्रुध्नलाई, एउटा बाण दिएर, पुरी बनाएर राज गर्नेगरी, लवणलाई मार्ने आदेश दिनु
भयो र यो पनि भन्नु भयो कि ऊसाग शिवको त्रिशूल छ। बिहान पूजा गरेर मात्र
खाना खोज्न जान्छ। त्यो खाना खोजेर घर फर्कन नपाउादै त्यसको वध गर्नु पर्छ। यी
कुरासमेत रामले शत्रुघ्नलाई बताउनु भयो र त्यहाा निर्माण गर्ने पुरको नाम मथुरा हुने
छ र त्यहीं तिमीले राज्य गर। रामको आदेश बमोजिम शत्रुध्नने लवणको वध गरेर
मथुरामा राज्य गर्न थाल्नु भयो।
कुशलाई वाल्मीकिले परमार्थको उपदेश
वनमा छाडेकी सीताका जुम्ल्याहा पुत्र जन्मे। वाल्मीकिले तिनको नाम कुश र
लव राख्नु भयो र शिक्षा पनि दिनु भयो। वेद पनि पढाइयो। दुवै भाइले रामचरित्रको
गान गर्दथे। वाल्मीकिसाग ज्ञानका कुरा लगायत यी बालकले छलफल गर्दर्थे। कुशले
एक दिन वाल्मीकिसाग सोधे –कसरी बन्धनमा परिन्छ ? कुन पाठबाट बन्धन तोडिन्छ
? वाल्मीकिले पनि जीवले विवेक विचार नगरी, मन्त्री अहङ्कार लियो भने, मन्त्रीले
आफूमा भएका सबै गुण जीवमा मिलाइदियो भने र मन्त्रीका बसमा परेर यही जीवले
अहङ्कार गर्यो भने त्यो विषयमा खस्छ र बााधिन्छ। अहङ्कारका तीन गुणहरू (सत्य,
रजस्थल ।।
रज, तम) हुन् र यी कुनै सारका छैनन्। त्यसो हुादा सत्यमा इच्छ्या गयो भने पनि
ऐश्वर्य भोग गर्छ। रजले र तमले गर्दा यस्ता व्यक्ति कीरा भएर खस्छन् र सधै दु:ख
पाउाछन्। त्यसो हुादा यी तीन गुण (रज, तम, स्त्री) लाई जसले त्याग्छ र आत्मालाई
बुझ्छ, संसारका बन्धन तोड्छ र संसार तर्छ भन्ने उपदेश गुरूले दिनुभयो।
रामको यज्ञमा कुश लव सहित वाल्मीकि ऋषिको आगमन
यता रामले अश्वमेध यज्ञ गर्न थाल्नु भयो। यश्वमेध यज्ञमा सीताजीको सुनको
प्रतिमा बनाएर यज्ञलाई पूर्णता दिइएको थियो। यस यज्ञमा वाल्मीकिलाई पनि बोलाईएको
थियो। कुश र लव दुवै भाइ वाल्मीकिसाग हिाड्थे। कुश र लव पनि रामको यज्ञमा
वाल्मीकिको साथमा आए। वाल्मीकिले दुवै भाइलाई रामचरित्र गाउन लगाए। यी
दुवै भाइको गाना सुनेर सभामा बोलाएर गाना गाउन लगाइयो। रामले यी बालकको
गानामा पुरस्कार दिनको लागि भरतलाई दशहजार रपियाा दिन भनियो तर बालकहरूले
तृण समान सम्झेर लिएनन् र वाल्मिीकिको छेउमा गएर खडा भए। रामले यी सीतापुत्र
हुन् भनी जान्नु भयो। रामले शत्रुघ्नलाई सीतालाई निया दिन लिएर आऊ भनेर आज्ञा
दिनु भयो।
सीताजीको पृथ्वी प्रवेश
शत्रुघ्नले वनमा गएर वाल्मीकिको आश्रममा सीतालाई नियापस्नको लागि
रामबाट लिएर आउन मर्जी भएको कुरा सुनाउनु हुन्छ। वाल्मीकिले पनि भोलि सीता
निया पस्ने धारणा राखेर सीतालाई लिएर रामको यज्ञमा पुग्नु हुन्छ। सीताको निया पस्ने
खबर सुनेर ब्राÞमण–क्षेत्री–वैश्य–शुद्र लगायत सबै रमिता हेर्न आउाछन्। वाल्मीकिले
सीता पवित्र हुनुहुन्छ र कुश र लव पनि हजुरकै पुत्र हुन्। आज सीता निया दिन आएकी
हुन् भन्दा रामले पनि यो सत्य हो, सीताले पहिला पनि निया दिएकी र आज पनि निया
ंिददै छन् भन्ने कुरा लोकलाई सुनाउनु भयो। सीताजीले पनि म पवित्र छु, राममा नै मेरो
भक्ति छ, म सत्य छु, र मलाई जानको लागि पृथ्वीले बाटो दिउन् भन्दै रामको चरणमा
भक्तिभाव राखिन्। पृथ्वीले सीताको यस्ता वचन सुने पछि राम्रो सिंहाशन तयार पारेर
त्यसैमा राखेर (धर्ती फाटेर) बाटो प्रदान गरिन्, सीता त्यही मार्ग बाट अलप हुनु भयो।
इन्द्रादिदेवताले पुष्पवृष्टि गरे। रामले यज्ञमा गर्नु पर्ने सबै कर्म गरी दान दिएर आÇना
दुई पुत्र साथमा लिएर अयोध्या फर्कनु भयो।
कौशल्या (आमा) लाई रामको उपदेश
कौशल्याले पनि रामसाग कुन पाठबाट बन्धन तोडिन्छ भन्दै प्रश्न राख्नु भयो।
रामले भक्ति योग ठूलो हो यसमा पनि त्रिगुण रहितको भक्ति गर्नु पर्छ। मनलाई
रामनाममा लीन गर्नु पर्छ। विषयमा इच्छा नराख्नु, धर्मलाई थाम्नु, सत्यकर्म गर्नु,
हिंसालाई त्याग्नु, रामको दर्शनको लागि स्तुति गर्नु, रामलाई दण्डवत गर्नु, राम
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
सर्वव्यापी छन् भन्ने धारणा राख्नु, सााचो बोल्नु, दु:खीमा दया राख्नु, अहङ्कारलाई
त्याग्नु, सज्जनको सङ्गत गर्नु, योगमा मन दिनु, सर्व आत्मामा रामको बास छ भन्ने
सम्झनु, जीवात्मामा परमात्मा छन् भन्ने सम्झनु आदि कर्मबाट तथा आदि तत्वको ज्ञान
कर्मले संसार तरिन्छ भन्दै रामले कौशल्यालाई सुनाउनु भयो र भन्नुभयो– ‘म त हजुरकै
पुत्र हूा त्यसो हुादा पुत्रकै नाम लिए पनि तरिन्छ।’ कौशल्याले मुक्ति पाउनु भयो। कैकेयी
र सुमित्राले पनि देह त्यागेर दशरथमा विलीन हुनु भयो।
पुस्करलाई राजा बनाउनु
एक दिन युधाजित, पापात्मा अति दुष्ट तीनकोटी गन्धर्वको नाश गर्नको लागि
रामको हजुरमा गएर विन्ति गरे। भरतजी गएर ती सबै मारेर पुस्करावतीको निर्माण
गरेर पुस्करलाई राजा बनाउनु भयो। आर्को तक्षशीला पुरको निर्माण गरेर तक्षलाई
राजा बनाएर रामको शरणमा फर्कनु भयो।
अङ्गद र चित्रकेतुलाई राजा बनाउनु
रामले लक्ष्मणलाई पश्चिममा गएर दुष्ट भिल्लहरूलाई नाशेर, त्यहाा दुई
पुरीको निर्माण गरे, दौलतहरूले भरेर, छोराहरूलाई राजा बनाएर फर्क भनेर आदेश
दिनु भयो। रामको यो आदेश पाए पछि लक्ष्मणजी, पनि गएर भिल्लहरूलाई मारेर दुई
पुरीको निर्माण गरेर, अङ्गद र चित्रकेतुलाई राजा बनाएर फर्कनु भयो।
कालले रामलाई भेट्नु
ब्रÞमाजीले एक दिन काललाई राम भएको ठाउामा पठाउनु भयो। कालले विप्रको
रूप धारण गरेर लक्ष्मणसाग पुग्यो र रामको दर्शन माग्यो। लक्ष्मणले राम भएको ठाउामा
हाजिर गराउनु भयो। कालले ‘त्वं वर्धस्व’ भनेर रामलाई आशिष दिदैं, ब्रÞमाको खबर
भन्नको लागि गोप्य स्थानमा कुरा गर्न इच्छा जाहेर गर्यो। रामले पनि लक्ष्मणलाई
भित्र कोही नपठाउने। पठाएमा मारि दिन्छु भन्नु भयो र लक्ष्मण बाहिर निस्के। कालले
ब्रÞमाजीको सन्देशमा एघार हजार वर्ष, पृथ्वीमा रहने कबोल बमोजिम हजुर यस
लोकमा आउनु भएको र त्यो अवधि पुगेको हुादा, हजुरको बस्ने इच्छा भएमा बस्ने
तथा आउने मन भएमा चााडै आउनु पर्यो भन्ने ब्रÞमाको संदेशलाई कालले राम अघि
राख्यो। रामचन्द्र र कालको बीचमा बातचित हुादै थियो, दुर्वासा ऋषि आएर रामको
दर्शन चाडै पाउा नत्र भने कुलको नाश हुने श्राप दिन्छु भने पछि लक्ष्मणले कुलको नाश
हुनु भन्दा त म एउटा नाशिनु राम्रो भनी रामको समक्षमा दुर्वासा आएको खबर लिएर
लक्ष्मण भित्र जानु भयो। ऋषि भेट्न आएको संदेश दिनुभयो। रामचन्द्रले ऋषिलाई दर्शन
दिएर, के कामले पाल्नुभयो भनेर सोधनी गर्नुभयो। दुर्वासाले खानको लागि आएको
बताए र खाना खाएर फर्के।
लक्ष्मणलाई रामले त्याग्नु र लक्ष्मणको प्राण त्याग
रजस्थल ।।
रामले भने बमोजिम लक्ष्मणलाई मार्नु पर्ने भयो। लक्ष्मणले पनि रामलाई आÇनो
बोलीलाई पूरा गर्नुहोस् भन्न थाले। ठूलो सभा भयो। सबैले त्याग गर्नु होस्, त्याग गर्नु
र मार्नु बराबर हो तर नमार्नु होस् भन्दै अनुरोध गरे पछि लक्ष्मण सरयुतिर लागे।
लक्ष्मणले सरयु नदीको तीरमा प्राणायम् गरेर यस लोक छाडेर हरि जहाा थिए त्यहीं
पुग्नु भयो र ब्रÞमादि देवता भेट गर्न आउनु भयो।
रामको महाप्रयाण
लक्ष्मण जब यो संसारलाई छाडेर वैकुण्ठ पुग्नु भयो रामले पनि लक्ष्मण भएको
ठाउामा नै जान्छु र भरतले राज्य चलाउन् र प्रजालाई सुखभोग गराउन् भन्ने धारणा
आÇना मन्त्रीहरूलाई राख्नु भयो। भरतले पनि कुश र लवलाई राज्य दिएर रामकै पछि
लाग्ने भन्न थाल्नु भयो। शत्रुघ्नलाई लक्ष्मण परमधाम भएको खबर र राम पनि त्यतै
लाग्ने खबर पठाइयो। शत्रुघ्न पनि यो खबर सुनेर, छोरालाई राज्य दिएर, प्रभुकै पछि
लाग्ने भन्न थाल्नु भयो। यी सबै समचार चारैतिर फैलियो र प्रजाहरू पनि पछि लाग्ने
कुरा गरेको सन्देश वशिष्ठले रामलाई बताउनु भयो । रामले पनि प्रजाको धारणा
बमोजिम साथै जाने भावनालाई पूर्ण गरी दिने भन्नु भयो। उत्तर कोसलमा कुश र
लव राज्य गर्न गए। राम महाप्रयाणमा जाने भने पछि राक्षस्, ऋक्ष, वानरहरू, सुग्र्रीवले
अङ्गदलाई राज्य दिएर जाने धारणा पनि रामले सुन्नु भयो। राम, प्यारो भक्त
विभीषणकहाा गएर प्रारब्ध ठूलो हो यो कसै गरे पनि छुट्दैन त्यसो हुादा भूरहेसम्म
राज्य चलाएर बस भन्ने मर्जी भयो। हनुमानलाई पनि चिरञ्जीवी भएर रहने, र मेरो
हुकुम बमोजिम काम गर्न तत्पर रहेर बस्ने, जाम्वावानलाई पनि द्वापरमा तिमीसाग
लडाई लड्नु छ, त्यतिञ्जेल यहीं रहने भन्नु भयो। जो रामको साथमा जान तयार थिए
सबैलाई साथमा जानको लागि भन्नु भयो। आÇना सबै परिवारलाई साथ लिएर गुरू
वशिष्ठलाई मङ्गल गर्न भन्नु भयो। सीताजीले पनि अघिको रूपलाई छिपाएर लक्ष्मीको
रूप लिएर वामतिर बस्न जानु भयो। पृथ्वी दक्षिणतर्फ बस्नु भयो। यस समय भुवनभरिका
सबै आए। यस वेला ब्रÞमा पनि आउनु भएको थियो र रामले ब्रÞमालाई यी मसाग
जान लागेका सबैलाई शुभलोक दिएर परिवारको साथमा आनन्दसाग बस्ने व्यवस्था
मिलाउनको लागि आदेश दिनु भयो। ब्रÞमाले पनि यो सबै काम गर्नु भयो। सबैले सरयु
स्नान गरे। गायत्री, चारवेदले मङ्गल गीत गाए। देवताहरू आएर पुष्पवृष्टि गरे। राम
सरयु नदीमा पस्नु भयो। शत्रुघ्न र भरत शंख चक्र बनेर रामको बाहुमा बसे, सुग्रीव
सूर्यमा गएर मिले। राम वैकुण्ठमा पुग्नु भयो। शिवजीले पार्वतीलाई रामले संसारको
भार हरेर जानु भयो। रामायण जसले पढ्छ ऊ वैकुण्ठ लोकमा पुग्छ भन्ने कुरा बताउनु
हुन्छ र उत्तरकाण्ड रामायण समाप्त हुन्छ।
अन्त्यमा
रजस्थल (भानु विशेषाङ्क–२०७०) ।।
रामायणको सङ्क्षेपीकरण मैले माथि नै लेखिसकेको छु। रामायणमा रामले
गरेका सबै कर्महरू, राक्षसहरूद्वारा पृथ्वीमा गरिएका सम्पूर्ण अन्याय अत्याचारबाट
पृथ्वीमा पुग्न गएको भारलाई हरण गरी सबै ऋषिमुनि देवताहरू तथा मानवहरूलाई
स्वतन्त्ररूपमा यज्ञहरू, तपहरू गरेर सुखभोग दिलाउनको लागि भगवान विष्णुले
दशरथको (मानव) पुत्रको रूपमा जन्म लिनु भएको हो भन्ने भावार्थ हामी सबैले
बुझ्न सक्छौं। खास सत्यको सधैं विजय हुन्छ। रामलाई सत्यको रूपमा लिइएको छ र
रावणादि राक्षस्हरूले गरेको कुकृत्यहरूलाई असत्य कुकर्मको रूपमा लिइएको छ।
हरेक ठाउामा रामले सत्कर्मलाई अङ्गाल्दै, धर्मको संरक्षण गर्दै, मानव कृयाकलापको
प्रदर्शन गर्दै, आÇनो सही विष्णु–रूपलाई लुकाउादै, देवता ऋषिमुनिहरू सबैले भोगेका सबै
दु:ख कष्टलाई हटाउादै संसारिक कृयाकलापमा सहभागिता मूलक प्रदर्शन गरेको हामीले
पाउाछौं। रामलाई भगवान विष्णु अवतारको रूपमा र रामायणलाई धार्मिक ग्रन्थको
रूपमा हामी (हिन्दुहरू) ले स्वीकारी सकेका छौं। यसमा टिप्पणी गर्नु तर्फ नलागी
‘भगवानको लीला अपरम्पार, यिनकै भक्तिमा तरिन्छ संसार’ भन्दै बिदा चाहान्छु।
(९८४१३३५९८३, कावासोती–१, शान्तिचोक, नवलपरासी)
